Al–xorazmiy nomidagi

 

2.2. Muammoli kreditlarni bartaraf etishning xorijiy tajribalari va uni 

O‟zbekiston iqtisodiyotiga tadbiqi 

Banklarning  muammoli  kreditlarini  restrukturizatsiya  qilish  masalalari 

dolzarb.  Jahonning  ko'p  mamlakatlarida  ishlamayotgan  aktivlar  muammosini 

yechish  hamda  bank  sohasidagi  inqirozni  bartaraf  etish  uchun  davlat  banklardan 

muammoli  aktivlarni  sotib olgan. Bir qator  mamlakatlarda hukumatlar tomonidan 

banklarning  "yomon"  aktivlari  bilan  maqsadli  ishlash  uchun  maxsus 

korporatsiyalar tuzilgan. 

Xalqaro 

amaliyotda 

muammoli 

aktivlarni 

boshqarishga 

asosan 

markazlashgan  va  markazlashmagan  ikkita  yondashuv  qo'llaniladi.  Birinchi 

yondashuv  davlat  tomonidan  butun  bank  tizimining  muammoli  aktivlarini  sotib 

olish va boshqarish bo'yicha maxsus korporatsiya tuzilishini ko'zda tutadi. 

Markazlashmagan  usulning  mohiyati,  bankning  tarkibida  yoki  uning 

doirasidan  tashqarida  ishlamayotgan  aktivlarni  boshqarish  bo'yicha  tegishli 

tuzilmani tashkil etishdan iboratdir. U Shvetsiya va Polshada qo'llanilgan. 

 Yaponiyada  va  Shvetsiyada  muammoli  kreditlar  bilan  ishlashda  ikkala 

usuldan ham foydalaniladi. Banklardan muammoli kreditlarni sotib olish jarayonini 

Markaziy  bank  (Chili,  Vengriya,  Polshada)  bilan  bir  qatorda,  restrukturizatsiya 

qilish  bo'yicha  agentlik  (Chexiya,  AQSh,  Meksika,  Janubiy  Koreya)  ham  amalga 

oshirilishi mumkin. 

---

41 

 

Muammoli  kreditlarni  sotib  olish  bahosi  kreditlar  balans  qiymatining  3  % 

idan 100 foizigacha bo'lgan qismini tashkil etadi. 

Muammoli  kreditlarni  boshqarish  bo'yicha  ikkita  asosiy  strategiya  mavjud. 

Birinchi  strategiyaning  asosida  aktivlarni  kelgusida  sifati  tushishining  budjetga 

salbiy ta'sirini kamaytirish maqsadida ularni kechiktirmagan holda sotish yotadi. 

Ikkinchi  yondashuv  mohiyatiga  ko'ra  ,  ma'lum  vaqt  davomida  korporatsiya 

muammoli  kreditlar bilan ishlaydi  va ularni qiymati  maksimal  darajaga  yetganda, 

ularni asta sekin sotadi. 

Aktivlarni  boshqarish  bo'yicha  korporatsiyalarni  amal  qilish  davri 

turlichadir.  Chexiyadagi  sog'lomlashtirish  bo'yicha  agentlik,  Shvetsiyadagi 

banklarni  qo'llab-quvvatlash  agentligi  5  yil  atrofida  va  AQShning  tartibga  solish 

bo'yicha trast kompaniyasi 6 yil atrofida ishlagan. 

Janubiy  Koreya  va  Tailandda  yangi  vakolatlarga  ega  bo'lgan  aktivlarni 

boshqarish bo'yicha agentliklar bugungi kunda ham faoliyat ko'rsatmoqda. 

Kredit  jarayoni  ishtirokchilarining  umumiy  fikriga  ko'ra,  sudga  murojat 

qilish, sudsiz bir qarorga kelishiga nisbatan ancha samarasiz. Sudga doir va sudsiz 

hal  qilinadigan  choralarida  muammoli  qarzdordik  bilan  ishlashning  bir  necha 

asosiy yo'nalishlarini ajratish mumkin. 

 

Muammoli qarzdorlikni tartibga solish (boshqarish) bo'yicha choralar 

9-jadval 

Sudsiz choralar 

Sudda hal qilinadigan choralar 

Shartnoma  matniga  qo'shimcha 

kiritish. 

Qarz  majburiyatlarini  uchinchi 

shaxsga berish. 

 

E'tiroz-da'vo tadbirlari. Bankrotlik 

protseduralarining boshlanishi. 

Qarzdorlarning  aktivlarini  sotish 

yo'li bilan qarzga chora ko'rish. 

 

Rossiya  tadbirkorlarining  xorijiy  sheriklari  hisob  kitoblarni  mustahkam 

valyutada bajarishni afzal ko'radilar. Rossiya bankining ma'lumotlariga qaraganda  

---

42 

 

2014-yilda valyutadagi omonatlar 2015-yil ga nisbatan 125 %, rublda esa 27% ga 

o'sdi,  hamma  mijozlar  ssuda  qarzlari  2,5%  ga,  xorij  valyutasidagi  kreditlari 

bo'yicha qarzlari esa 1% ga qisqardi. 

Rossiya  banki  ma'lumotlariga  muvofiq  ssudalarni  qaytarish  bilan  bog'liq 

vaziyat  yomonlashdi.  Rublda  berilgan  kreditlar  bo'yicha  muddati  o'tgan 

qarzlarning ulushi 2,4 dan  6,8  % gacha, xorijiy  valyutadagi kreditlar bo'yicha 1,4 

dan  4,2  %  gacha,  rubldagi  kreditlar  2,8  marta,  valyutadagi  kreditlar  bo'yicha  3 

marta ortdi. 

Xorijiy  valyutadagi  kreditlarning  qaytarilmasligi riskini baholashda qarzdor 

qaysi  valyutada  foyda  (daromad)  olayotganligi  muhim  ahamiyatga  ega  bo'ladi. 

Qo'shimcha risk (QR) ni quyidagi formula bilan hisoblab chiqish mumkin. 

QR=(Fv+Kv):Sd*100%. 

Bunda,  Fv-hisobot  yili  uchun  kreditga  xorijiy  valyutada  to'lov  foizlari,  Kv- 

hisobot  yili  uchun  kreditga  valyutada  to'lanadigan  asosiy  qismi  summasi,  Sd-

qarzdorni soliqlar va boshqa to'lovlarni to'laguniga qadar sof foydasi. 

Rezervga  ajratmalarning  uzil-kesil  miqdori  esa  quyidagi  formula  bilan 

hisoblanadi. 

UR=(KAF+AAF)*K 

Bunda,  UR-umumiy  zaxira,  KAF-kreditlar  bo'yicha  ajratmalar  foizi,  AAF-

kredit  sifatiga  muvofiq  aniqlangan  ajratma  foizi,  K-klassifikatsiyalanadigan 

kreditning xorijiy valyutadagi summasi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xorijiy valyutada kreditlar bo'yicha qo'shimcha ajratmalar 

10-jadval 

Kredit 

kategoriyalari 

Qo'shimcha risk qiymatlari % da 

0-20 

21-50 

51-75 

76-100 

Standartli 

1 

2 

4 

5 

Standartsiz 

5 

7 

10 

15 

Dargumon 

7 

10 

15 

25 

 

---

43 

 

Jadvalda,  muammoli  va  umidsiz  sifatida  tasniflanuvchi  kreditlar 

keltirilmagan  chunki  ular  bo'yicha  100%  zaxira  ajratish  miqdorida  rezerv  ajratma 

ko'zda tutilgan. 

"Rus-Reyting"ning  taxminlari  bo'yicha  Rossiya  bank  tizimida  muammoli 

qaytmayotgan  kreditlarni  harakatsiz  (ishlamaydigan)  kreditlar  deb  yuritishadi. 

2013-yil oxirida  bunday  kreditlar hajmi  2,1  trln. rub.  (70  mlrd. dol. yoki 10,5  %) 

darajaga  yetadi.  2014-yilda  Rossiya  bank  tizimida  ishlamaydigan  korporativ 

kreditlar hajmi 1,6 trln. rub. (53 mlrd. doll. yoki 9,9 %)ni tashkil qilgan. 

 

Mamlakatlar bank kreditlarining iqtisodiy faoliyat ko'rinishidagi ulushi 

1-rasm 

 

Keltirilgan  ma'lumotlarda  Germaniya  eng  ko’p,  Rossiya  eng  kam 

ko’rsatkichlarga  ega.  Ushbu  hisob-kitoblar  Rossiya  bank  tizimi  boshqa 

mamlakatlardan ortda qolayotganligini ko'rsatadi.  

Ukraina  bankining  xorijiy  kapitali  bilan  hisobotiga  muvofiq  2014-yil 

boshida  muammoli  kreditlar  ulushi  12  %  dan  36  %  gacha  ni  tashkil  qildi,  bu  esa 

NBUning  rasmiy  ma'lumotlaridan  sezilarli  yuqoridir  (9.4%).  Taqqoslash  uchun  - 

xalqaro moliya guruhlarining Sharqiy Yevropadagi filiallari  muammoli kreditlarni 

4  %  dan  12  %  gacha  ko'rsatmoqda.  Rossiyada  muammoli  kreditlar  darajasi  12% 

dan oshmaydi. 

---

44 

 

2014-yilda  Raiffeissen  International  jurnalida  e'lon  qilingan  hisobotda 

Ukraina  "faxrli"  ravishda  23,6%  ko'rsatkich  bilan  muammoli  kreditlari  birinchi 

o'rinni  egalladi.  Rossiyaning  "muammochasi"  bor  yo'g'i  10,3%  ni  tashkil  qildi. 

Markaziy Yevropa mamlakatlari bo'yicha o'rtacha ko'rsatkich 6,5% da turibdi. 

 

Jahonda ishlamaydigan (harakatsiz) kreditlar bozorining rivojlanishi 

AQSh - 1980-yillar oxiri 

Yaponiya - 1990-yillar boshi 

Kreditlar va Jamg'armalar 

sektorida inqiroz 

Xarajatlarni qoplash uchun 

kreditlarni sotish 

Iqtisodiy muammolar ko'chmas 

mulk "zuldir"ining yorilishi 

Bank sektorini qayta ko'rish 

Fransiya - 1995-yil 

Italiya - 1990-yillar oxiri 

Qayta ko'rish: 

Iqtisodiyotni 

Banklarni 

Milliy inqiroz: 

Yevropadagi iqtisodiy tanazzul 

Ma'lum tarmoqlarda qayta ko'rish 

Janubiy-Sharqiy Osiyo - 1990-yil 

Tayvan - 2000-yil boshlari 

Tizimli iqtisodiy va bank 

inqirozlari 

Bank va real sektorni qayta 

ko'rish 

Chakana kreditlar va ko'chmas 

mulk bozorlarida moliyaviy "zuldir"lar 

Janubiy-Sharqiy Osiyo va Xitoy bilan 

bog'liq risklar 

 

Shu  bilan  birga  RF  (RUSSIAN  federation)  Markaziy  bankining 

ma'lumotlariga ko'ra 2015-yilda muddati o'tgan qarzlar 937 mlrd. rubni tashkil etdi 

(kreditlarning umumiy summasidan 5,4%). 

 

 

---

45 

 

Muddati o'tgan qarzdorlikning dinamikasi 

2-rasm 

 

RF  Markaziy  bankidan  keltirilgan  bu  grafikda  aks  etgan  ma'lumotlardan 

ko'rish mumkinki, qaytarilmagan kreditlar hajmining o'sishi kuzatilmoqda. 

Kredit  bo'yicha  to'lovlarning  kechikishi  bank  ishchilari  uchun  bosh  og'riqi 

bo'lib  qoladi.  RFMB  talablariga  muvofiq  qarz  rasman  muammoli  deb  tan 

olingandan  keyin  bank  o'z  daromadi  hisobidan  to'lanmagan  qarzlar  uchun  100% 

zaxira yaratishi lozim. 

Boshlang'ich  bosqichda,  to'lovlar  birinchi  va  ikkinchi  marta  kechikkanda 

muammoli qarzdori bilan kredit bo'limi xodimi ish olib boradi. Qoidaga ko'ra, ular 

bilan  muomala  mijozga  kredit  to'lovi  bo'yicha  majburiyatni  eslatish  bilan 

chegaralanadi. 

Binobarin,  hech  kim  mijoz  ortidan  yugurib,  undan  kreditni  qaytarishni 

so'rashga  majbur  emas.  "bilmay  qoldim",  "unutibman",  "ogohlantirmadi"  kabilar 

o'z pozitsiyasida qolishning yomon argumentlaridir. 

Ko'pchilik  banklar  kredit  bo'yicha  birlamchi  to'lov  amalga  oshirilmaganda 

darhol o'zini ko'rsatmaydi. Mijozlar esa "qo'ng'iroq qilishmayapdi, yozishmayapdi, 

chamasi  esdan  chiqarishdi"  -  deya  umid  qiladi.  Bu  turli  sabablarga  ko'ra  yuz 

beradi: hech qayerda muammoli qarzdor bilan ishlash uchun xodim ajratilmagan. 

Ikkinchi marta to'lov amalga oshirilmagandan keyin bankka doir bo'lmagan 

---

46 

 

ixtisoslashgan mutaxassislar harakatga tushadi. Qarzdor avvalgidek, o'zini bankda 

"unitishdi"  deb  hisoblaydi,  aslida  esa  qarzni  qaytarish  jarayoni  endigina  harakat 

boshlaydi. 

Bu bosqichda qarzdor bilan o'sha bankning xavfsizlik xizmati xodimlari ish 

olib  boradilar.  Ko'pchilik  muammoli  kreditlar  deb  e'lon  qilingunga  qadar,  ya'ni 

birinchi kechikishdan 2-4 oy o'tib to'lanadi. Ko'pchilik odamlar o'z obro'lariga dog' 

tushishidan  qo'rqadilar.  Bu  -  bekorga  emas.  Chunki,  bir  qancha  vaqtdan  buyon 

qachondir, banklardan kredit olgan har bir Rossiyalik uchun kredit tarixi yuritilgan. 

Qarzni  to'lamaslik  fakti  bu  hujjatda  umrbod  qoladi,  buning  oqibati  esa  kredit 

berishni rad etishga olib borishi mumkin. 

Har  qanday  holatda  ham  qarzlarni  qaytarish  bo'yicha  xodimlar  muammoli 

qarzdorlarga  majburiyatni  bajarmaslik  uchun  ular  duch  keladigan  ko'ngilsizlar 

haqida gapirib beradilar. To'g'ri ishni sudgacha olib bormaslikka hamma ham rozi 

bo'lavermaydi.  Bunday  hollarda  qarzdor  bilan  muomala  ohangi  tubdan  o'zgaradi. 

Bankning  majburiy  chora  ko'ruvchi  (kuch  ishlatuvchi)  bo'lishi  vakillarini 

ogohlantiruvchi 

xatlari, 

telefon 

qo'ng'iroqlari, 

qo'shnilarinikiga, 

qarindoshlarinikiga  va  qarzdorning  ishxonasiga  shaxsan  tashriflari-ta'sir  etish 

choralarining  qisqacha  ro'yxati  halos.  Ko'pchilik  holatlarda  ruhiy  bosim  o'tkazish 

ish beradi. 

Qonun  bo'yicha  bank  qarzlarni  tomonlarga  berish,  kollektor  agentliklari  bu 

qarzlarni qaytarilishini talab qilish huquqiga ega. 

Kollektorlik agentliklari ishlarining standart algoritmi quyidagilardan iborat: 

Kollektorlik markazining eng avval qiladigan ishi: mijozni SMS axborotlari 

bilan tanishtirish va qarzdorlarga qo'ng'iroq qilib chiqish. 

Manzillar bo'yicha borish va qarzdorga shaxsan xabar qilish. 

Qarzdorlarni qidirish, qarzdor haqida qo'shimcha axborot yig'ish. 

Sudga ariza berish. 

Har  qanday  holatda  ham  kollektorlar  huquq  doirasida  harakat  qilishlari 

zarur.  Kollektor  qarzdorga  bosim  o'tkazish,  unga  qo'pollik  qilish,  jismoniy  kuch 

ishlatish bilan taxdid qilish huquqiga ega emas. 

---

47 

 

Qarzni  qaytarish  jarayonida  yakuniy  bosqich  kreditning,  agar  bor  bo'lsa, 

garovni  sotishni  talab  qilib,  sudga  murojat  etishi  hisoblanadi.  Sud  qarori  bilan 

bankka  garovi  berilgan  xonadon  yoki  mashina  "kim  oshdi"  savdosida  sotiladi. 

Biroq  qarzdorga  voqealarning  bunday  rivoji  foydasiz.  Tomonlar  kelishuv  bilan, 

agar qarzdorda pul masalasida muammo kelib chiqsa, u mulkini mustaqil ravishda 

bozor narxida sotishi mumkin. 

Rossiya  banklari  muddati  o'tgan  qarzlarni  qaytarishda  ko'p  bosqichli 

samarali  tizimni  ishlab  chiqdi.  Muddati  o'tgan  qarzlarni  qaytarish  ma'suliyati 

malakali  yuristlardan  tashkil  topgan  bankning  qarzni  to'latish  xizmati  zimmasiga 

yuklatildi.  Muddati  o'tgan  kreditlarni  qaytarish  tizimi  o'z  ichiga  bir  necha 

bosqichni oladi. 

To'lov  10  kundan  ortiq  muddatga  kechikkanda  qarzdorga  xat  yoki  SMS 

xabar yordamida to'lov kechikkani haqida yozma bildirish yuboriladi. 

To'lov 30 kundan  ortiq  muddatga  kechiksa, kredit  to'lanmagan  hisoblanadi. 

Bank qarzdorga to'lanmagan to'lov haqida telefon vositasida xabar qiladi. 

Ikkinchi bosqichda muddati o'tgan to'lovlar bo'yicha telefon qilib, qarzdorga 

hurmat  va  muloyim  ohangda  u  bankka  summa  qarz  ekanligi  eslatiladi  va  bank 

tomonidan  jarima  sanksiyalari  qo'llanilishi  mumkinligi  haqida  ogohlantiradi.  Sud 

orqali qarzni undirib olish mumkinligi bildiriladi. 

Bankning  statistik  ma'lumotlariga  ko'ra,  muddati  o'tgan  to'lovlarni 

qaytarishga yo'naltirilgan choralar nitijalariga ko'ra 13,5% kreditlar qaytarilgan. 

Yuqorida  tadqiq  etilgan  muammoli  kreditlarni  bartaraf  etish  bo'yicha  jahon 

mamlakatlarining  boy  tarjibasini  o'rganib  chiqish  Respublikamizda  ham  banklar 

kredit  portfelida paydo bo'lgan  muammoli  kreditlarni  bartaraf etishda  foydalanish 

yaxshi samara berishi aniq.