Al–xorazmiy nomidagi

 

1.2. Muammoli kreditlar, ularning tasniflanishi va  yuzaga kelish sabablari 

O'zbekiston  Respublikasi  bank  tizimining  samaradorligini  oshirish 

iqtisodiyotning  real  sektorini  kreditlashda  banklarning  faol  ishtirok  etishi  bilan 

bog'liqdir.  Biroq, mamlakatimiz tijorat banklari kreditlash faoliyatini olib borishda 

bir  qancha  qiyinchiliklar  va  muammolarga  duch  kelmoqda.  Ayniqsa,  bugungi 

kunda  tijorat  banklarini  daromad  keltiruvchi  aktivlarining  asosiy  qismini  tashkil 

etuvchi  kreditlar  orasida  muammoli  kreditlarning  mavjudligi  sezilarli  bo'lmoqda. 

Ayniqsa "2011-2015-yillarda Respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish, 

---

18 

 

uning  barqarorligini  oshirish  va  yuqori  xalqaro  reyting  ko'rsatkichlariga 

erishishning  ustuvor  yo'nalishlari  to'g'risida"gi  PK  1438  qarorida  mazkur 

muammoni  yechishga  alohida  e'tibor  berilishi  ham  uning  bugungi  kundagi 

ahamiyatini belgilab bermoqda. 

Banklar jalb qilingan  mablag'lardan asosan kredit berish sifatida foydalanar 

ekan,  bunda  nafaqat  daromad  olish,  balki  mablag'larni  "kredit  oluvchi"dan 

to'laligicha  undirib  olish  masalasini  oldindan  belgilab  olish  zarur.  Chunki,  "bank 

sarmoya  egasi  sifatida  sarmoyani  emas,  balki  sarmoyadan  foydalanish  huquqini 

ma'lum bir shart va ustama foizlar bilan sotadi".

7

 

Bizning  mamlakatimizda  ham  "muammoli  kredit"  tushunchasi  avvalgiga 

nisbatan ko'proq qo'llanilmoqda  va  bahs munozaralarga  sabab  bo'lmoqda. Chunki 

Respublikamiz  bank  tizimining  kredit  portfelida  muammoli  kreditlarning  ulushi 

ancha yuqori foizni tashkil etmoqda. 

Ilmiy  adabiyotlardarda  muammoli  kreditlarga  bir  qancha  ta'riflar  berilgan. 

Ayrim  adabiyotlarda,  tijorat  banklari  faoliyatida  xavfli  bo'lgan  qo'yilmalar  -  bu 

muammoli  kreditlar  shakliga  kirgan  qo'yilmalardir  deb  ta'riflansa,  ayrim 

adabiyotlarda  muammoli  kreditlar  deganda,  obyekti,  subyekti  va  ta'minotiga 

nisbatan  bank  tomonidan  shubha  paydo  bo'lgan  kredit  deya  ta'rif  berilgan. 

Shuningdek,  agar  berilgan  kredit  muammolari  ta'minotga  ega  bo'lsa  va  ushbu 

ta'minotning  qiymati  qaytarilmagan  qarz  miqdoridan  kam  bo'lsa,  bu  holda  ushbu 

kredit  muammoli  kredit  hisoblanadi,  substandart  va  undan  past  tasniflanuvchi 

kreditlar muammoli kreditlar toifasiga kiradi. 

Ilmiy doiralarda muammoli kreditlar bo'yicha bahs-munozaralarning davom 

etib  kelishiga  qaramasdan,  "muammoli  kredit"  terminiga  iqtisodiy  kategoriya 

sifatida yagona, umume'tirof etilgan ta'rif hozirgacha berilmagan. Buning sabablari 

qator  holatlar  bilan  izohlanadi.  Avvalambor,  mazkur  muammoning  nisbatan 

yangiligi hamda muammoli kreditlar kelib chiqishining ma'lum bir hodisa sifatida 

murakkabligidir  va  tadqiqotlar  natijasi  shuni  beradiki,  muammoli  kreditlar  kelib 

chiqishi har bir bankda har xil omillar ta'sirida qilingandir. Chunki bank tomonidan 

                                                 

7

  Drobozina L. A, "Pul muomalasi va kredit", Moskva, 2010-yil 

---

19 

 

amalga  oshiriladigan  kreditlash  faoliyatida  yuzaga  keladigan  jarayonlar  iqtisodiy 

omillar  bilangina  emas,  balki  muammoli  kreditlarning  xususiyatlariga  bevosita 

ta'sir  etuvchi  siyosiy,  ijtimoiy,  texnik  va  boshqa  qator  omillar  bilan  ham 

belgilanadi. 

Muddati  o'tgan  kreditning  asl  ma'nosiga  ko'ra  muammoli  kreditlar  deb 

bo'lmaydi,  negaki  kredit  bo'yicha  dastlabki  to'lovlarning  qisqa  muddatga 

cho’zilishi  uning  umuman  qaytmaslik  xatarini  anglatmaydi.  Biroq  kreditni 

so'ndirish  bo'yicha  to'lovlarning  o'z  vaqtida  bo'lishi  uning  ishonchli  ekanligini 

kafolatlamaydi,  ya'ni  ayni  paytda  o'z  vaqtida  qaytarilayotgan  kredit  kelajakda 

ishonchsiz kreditlar turkumiga o'tib qolishi mumkin. 

Shunga  qaramasdan,  kreditlash  tamoyillarining  buzilishi  bank  uchun 

kreditlash  jarayonini  tashkil  etish  vaqtida  yechilishi  kerak  bo'lgan  jiddiy 

muammodir.  Bu  tamoyillar  barchasi  kredit  shartnomasi  shartlarida  to'liq  aks 

etganligi  uchun  muammoli  kreditlarga  ta'rif  berishda  kredit  shartnomasi 

shartlarining buzilishi jumlasining ishlatilishi maqsadga muvofiq bo'ladi. 

Ma'lumki,  amaliyotda  "substandart",  "shubhali"  hamda  "umidsiz"  kreditlar 

sifatida tasniflangan kreditlar muammoli kreditlar hisoblanadi. 

Muammoli  kreditlar  mohiyatini  yanada  aniqroq  ochib  berishda  nima  uchun 

"yaxshi" kreditlar "substandart", "shubhali" hamda "umidsiz" kategoriyalarga o'tib 

qolishi mumkin degan savolga javob topishimiz kerak bo'ladi. Bunga albatta, aniq 

obyektiv hamda subyektiv sabablar ta'sir ko'rsatadi. Muammoli kreditlarni bartaraf 

etish  amaliyoti samarali bo'lishi uchun ularning  kelib  chiqish  sabablarini  aniqlash 

zarur bo'ladi. Shu bilan bir qatorda, mazkur sabablarni aniqlash va ularni tasniflash 

muammoli  kreditlarni  bartaraf  etish  jarayonining  eng  asosiy  va  dastlabki 

bosqichlaridan  biridir.  Shuning  uchun  muammoli  kreditlar  ta'rifida  mazkur 

sabablarni e'tiborga olish o'rinli bo'ladi. Demak, kredit risklarining amalda yaqqol 

namoyon  bo'lishining  natijasi  bo'lib,  obyektiv  hamda  subyektiv  sabablarga  ko'ra 

kredit  shartnomasi  shartlarining  buzilishi  oqibatida  "substandart",  "shubhali" 

hamda  "umidsiz"  kreditlar  kategoriyasiga  o'tib  qolgan  kreditlarni  muammoli  deb 

ta'riflashimiz mumkin. 

---

20 

 

Tijorat  banklari  kreditlash  bosqichi  dastlab,  bank  kredit  siyosatini  ishlab 

chiqishdan  boshlanadi.  Ma'lumki,  kredit  siyosati  kreditlash  jarayonida  yuzaga 

keluvchi  tavakkalchilikni  boshqarishda  bank  rahbariyati  tomonidan  qabul 

qilinadigan  choralar  va  uslublarni  belgilovchi,  hamda  bank  rahbariyati  va 

xodimlarni  kredit  portfelini  samarali  boshqarishga  doir  ko'rsatmalar  bilan 

ta'minlovchi  hujjatdir.  Boshqacha  qilib  aytganda  kredit  resurslarini  joylashtirish 

sohasidagi  qarorlar  qabul  qilish  imkonini  beruvchi  qoida  va  cheklashlar  majmui 

hisoblanadi. Unda muammoli kreditlar bilan bog'liq bo'lgan holatlarni aniqlash va 

tahlil qilish hamda  ularni  bartaraf  etish  tajribalari ko'rsatilishi Markaziy  bankning 

me'yoriy  hujjatlarida  belgilangan.  Ammo,  kredit  siyosatida  kreditlash  jarayonida 

muammoli  kreditlarning  yuzaga  kelishini  oldini  olish  choralari  ko'rsatilmagan. 

Vaholanki  muammoli  kreditlarning  elementlari  kreditlash  jarayonining  dastlabki 

bosqichlarida  yuzaga  kelmoqda.  Xalqimizda  shunday  naql  bor:  "kasalni 

davolagandan ko'ra uning oldini olgan ma'qul". 

Kreditlash  jarayonida  kredit  hujjatlarini  2000-yil  2-martdagi  №  906-son 

"O'zbekiston  Respublikasi  banklarida  kredit  hujjatlarini  yuritish  tartibi 

to'g'risida"gi nizomga asosan moliyaviy hisobotlar, garov, kafillikni qabul qilish va 

yuritish  aniq  belgilab  berilgan.  Shuni  ta'kidlash  kerakki,  kredit  ta'minotini 

rasmiylashtirishda  garovni  qabul  qilish  va  baholashda  ayrim  jihatlar  ko'zda 

tutilmagan. Jumladan, garovni qabul qilishda garov mulkini diversifikatsiya qilish, 

garovga aynan bir turdagi mulkning olinmasligiga e'tibor berish lozim. 

O'z  navbatida,  kreditlash  jarayonida  va  kredit  siyosatining  to'g'ri  ishlab 

chiqilmaganligi  va  unda  kredit  xodimlariga  kreditlash  jarayonida  aniq  talab 

qo'yilmaganligi oqibatida noaniqliklar sodir bo'lmoqda. 

Amaliyotda  banklar  tomonidan  o'z  mijozlarini  kreditlash  hamisha  samarali 

natijalar  bilan  yakunlanavermaydi.  Ayrim  hollarda  korxonaning  o'z  biznes 

rejalarining  nomukammal  ishlab  chiqishlari  va  faoliyatini  maqsadli  amalga 

oshirilmaganliklari, shuningdek, boshqa turli sabablar natijasida banklar tomonidan 

taqdim  etilgan  kreditlarning  qaytarilish  muammosi  yuzaga  keladi.  Albatta, 

muammoli  kreditlar  o'z-o'zidan  paydo  bo'lmaydi  va  ularni  vujudga  keltirishning 

---

21 

 

o'ziga  xos  omillari  mavjud  bo'ladi.  Muammoli  kreditlarni  keltirib  chiqaradigan 

omillarning belgilari, kreditning mo'ljallangan maqsadlari bo'yicha ishlatilmasligi, 

shartnoma,  biznes  reja,  texnik-iqtisodiy  asoslash  va  boshqa  kredit  hujjatlarida 

ko'rsatilgan jadvallarning amalga oshmasligi, qarz oluvchining moliyaviy-iqtisodiy 

holatining  yomonlashish  tendensiyasi  va  boshqalar  bo'lishi  mumkin.  Kredit 

monitoringini  doimiy  olib  borilmasligi  natijasida  kredit  va  uning  foizini 

qaytarishda uzilishlarga olib kelmoqda. 

Muammoli kreditlar birdaniga sodir bo'lmasdan uning elementlari kreditlash 

jarayonida  asta  sekin  yuzaga  kela  boshlaydi.  Muammoli  kreditlarning  doimiy 

monitoring  olib  borilmasligi  natijasida  ham  sodir  bo'ladi.  Monitoring  jarayonida 

qarzdorning  buxgalteriya  hisobotlarida  moliyaviy  kamchiliklar  aniqlangandan 

so'ng,  bank  xodimi  albatta  korxonaga  tashrif  buyurishi  (mijoz  ofisiga)  kerak. 

Kreditdan unumli foydalanish joylarda, korxona va tashkilotlarda, qoida bo'yicha, 

har  chorakda  tekshirilishi  kerak.  Kreditlash  jarayonida  yo'l  qo'yilgan  xato  bank 

kredit siyosatining noto'g'ri tuzilganligidan dalolat beradi. Muammoli kredit asosan 

kredit  portfeli  tarkibidagi  kreditlarning  foizlari  bilan  qaytarishda  imtiyozli 

davrning  ko'p  berilishida  kuzatilmoqda.  Shuningdek  kredit  monitoringida  doimiy 

nazoratning  olib  borilmasligi  va  uning  natijasida  kredit  va  unga  to'lanadigan 

foizlarni  vaqtida  to'lanmasligi,  oxir-oqibatda  mijozning  kreditorlik  yukini  oshib 

ketishi  va  uni  to'lash  bo'yicha  moliyaviy  ahvolining  yomonlashuviga  olib 

kelmoqda. 

Shu  bilan  bir  qatorda,  muammoli  kredit  asosan  kredit  portfeli  tarkibidagi 

kreditlarning  foizlari  bilan  qaytarishda  imtiyozli  davrning  ko'p  berilishida  va  bu 

davr  mijozning  pul  oqimiga  qarab  belgilanmasligi,  shuningdek,  qisqa  muddatli 

kreditlashda ham imtiyozli davrning ko'p berilishi asosiy summasi hamda foizining 

to'lashini  kredit  muddatining  oxirlariga  to'g'ri  kelib  qolishi  oqibatda  mijozning 

kredit va uning foizni qaytarishda moliyaviy qiyinchiliklar yuzaga keltirmoqda. 

Muammoli  kreditlarning  kelib  chiqish  sabablari  turlicha  bo'lishi  mumkin. 

Jahon  banki  ma'lumotlariga  ko'ra,  banklarning  muammoli  kreditlarini  yuzaga 

kelishida  ichki  omillari  bo'yicha  67%  yo'qotishlarga  sabab bo'ladi. Bu  ko'rsatkich 

---

22 

 

tashqi omillar bo'yicha bor yo'g'i 33%ni tashkil etadi. 

Muammoli kreditlarning kelib chiqishiga ta'sir etuvchi omillar 

2-jadval 

Ta'sir etuvchi omillar 

Ta'sir etish 

darajasi (%)