Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

2
3
4 
5
1
T
yil 
4.5 – sxema. O‘tkazilgan meliorativ tadbirlarning yer sifatiga ta’siri samaradorligi 
dinamikasi 
ΔB
i(1-2) 
= f
i
(T
1-2
), 
ΔB
i(2-3) 
= f
i
(T
2-3
),
(4.12)
ΔB
i(3-4) 
= f
i
(T
3-4
), 
ΔB
i(4-5) 
= f
i
(T
4-5
), 
bu yerda: 
ΔB
– bonitet bali dinamikasi; 
i – meliorativ tadbir turi; 
T – o‘tkazilgan tadbir samarasi namoyon bo‘ladigan vaqt. 

---

68 
Tadbirlar bo‘yicha ishlar hajmi yuzasidan yetarli miqdorda statistik 
kuzatishlar, tadbirlarni o‘tkazish muddatlari, tuproq unumdorligiga samarali 
ta’sirining korrelyasion bog‘liqligini belgilash, samarali davrning muddatlarini, 
samaradorlikning o‘sishini, uning maksimum va pasayish bosqichlarini aniqlash 
imkonini beradi. Korrelatsion bog‘liqlik tuproq bonitet balining natural va qiymat 
ko‘rinishidagi bahosini belgilash imkonini yaratadi. Bir necha turdagi tadbirlarning 
bir vaqtning o‘zida kompleks ta’sir etishida ko‘p omilli korrelyasion bog‘liqlikni 
qo‘llash kerak: 
ΔB
k
= F (T
1, 
T
2,
…..
T
n
); (4.13) 
bu yerda: 
ΔB
k 
– tadbirlar kompleksi o‘tkazilgandan keyin tuproq bonitet balining 
o‘zgarishi;
T – tadbirning har bir turi bo‘yicha ish hajmi; 
n – bir vaqtning o‘zida amalga oshiriladigan tadbirlar miqdori. 
(4.13) ifoda tuproq unumdorligini oshirishda har bir omilning “ulushi”ni 
aniqlash, turli tadbirlarning qiyosiy tahlilini qilish, zarurat bo‘lganda sarf-xarajatlar 
va samaradorlikni hisobga olgan holda tadbirlar bir-birining o‘rnini almashtirish 
choralarini ko‘rish imkonini beradi. Tuproqni takror ishlab chiqarish jarayonida 
uning bonitirovkasidan foydalanish yerning sifatini, tadbirlarni amalga oshirishda 
resurslar sarflanishini, olib borilgan ishlarning samaradorligi va qiymatini 
dasturlash imkonini beradi. 
Meliorativ va boshqa tadbirlar to‘g‘risida ma’lumot olish va 
samaradorligini baholashni kollektor tarmog‘ini tozalash misolida ko‘rsatib 
o‘tamiz: 
1. Tadbir o‘tkazilishining boshida va oxirida kuzatuvlar EOS
1
va EOS
2 
yer osti 
suvlarining darajasi, hamda o‘zgarishlar kattaligi ∆EOS ni belgilab beradi. 
Tuproqning boshlang‘ich bonitet bali B
1, 
ni tashkil etadi, ishlar tugatilganidan 

---

69 
so‘ng B
2
bo‘ladi (yerning boshqa xususiyatlari, sharoitlari bir xil bo‘lganida), 
uning o‘zgarishi esa – ∆B. 
2. Yetarli darajada olib borilgan kuzatuvlar natijasida korrelyasion bog‘liqlik 
aniqlanadi: 
∆B = f (∆EOS
i
),
(4.14) 
bu yerda: i – prognoz qilinayotgan belgi turi.
(4.14) ifoda orqali prognoz qilinayotgan belgilar (yer xususiyatlari) 
ko‘rsatkichi o‘zgarganida, tuproq bonitet bali ham naqadar o‘zgarib ketishini aniq 
tasavvur etish mumkin. 
3. Prognoz qilinayotgan belgining darajasi o‘zgarishi ma’lum hajmdagi ishlar 
bajarilishi va mablag‘ sarflanishi orqali yuz beradi. Masalan, kollektorlar 
tozaligining (∆EOS) miqdorda pasayishi kollektorlarni tozalash bo‘yicha (Qm
3
)
hajmdagi va (S) so‘m qiymatdagi ishlarning amalga oshirilishini talab etadi. 
Tuproq unumdorligining bonitetini 1 balga ko‘tarish uchun zarur bo‘lgan belgining 
o‘zgarishi va ish hajmi o‘rtasidagi korrelyasion bog‘liqlik balning bahosini aniqlab 
beradi: 
∆B = f
1
(∆Qi), (4.15) 
4. Balning qiymati tuproqning sifatini zarur darajaga ko‘tarish uchun talab 
qilinadigan ish hajmini va uni amalga oshirish sarf-xarajatlarini hisoblash, 
meliorativ tadbirlarga ajratilgan mablag‘lardan foydalanishni nazorat qilish 
imkonini beradi. 
5. O‘tkazilgan tadbirning yer unumdorligiga ta’sir qilish muddati (T
s
) tadbirni 
amalga oshirish muddati (T
a
) dan ko‘proq davom etadi. Samaradorlikning tugash 
fursatini aniqlash uchun uzluksiz monitoring olib borilishi kerak. 
6. Ta’sir darajasi va muddati turlicha bo‘lgan tadbirlar kompleksi amalga 
oshirilayotganda ko‘p omilli korrelyasiya bog‘liqligi o‘rnatiladi: 

---

70 
∆B = F (∆EOS
1
, ∆EOS
2
,…., ∆EOS
p
,), (4.16) 
bu yerda: n – prognoz qilinayotgan belgilar miqdori. 
7. Mazkur ifoda tuproq unumdorligini oshirishda har bir meliorativ 
tadbirning hissasini belgilash, tadbirlar turini resurslar miqdori, samaradorlikka 
erishish sur’atlariga ko‘ra variatsiyalash (o‘zgartirib borish) imkonini beradi. 
Meliorativ va boshqa ishlar o‘tkazilganda yerlarni monitoring qilish
tadbirlarni muhimligiga ko‘ra ularni hajmi, bajarilish muddati bo‘yicha 
bosqichlarga bo‘linishini talab etadi. Buning uchun esa, fermer xo‘jaligi yer 
maydonlari meliorativ holatining kadastr pasportini ishlab chiqish maqsadga 
muvofiqdir. 
Yer sifati monitoringini joriy etish tuproqning unumdorligini takror ishlab 
chiqarishdagina emas, balki yerlarni takror ishlab chiqarish sikli uchun ham 
muhimdir, chunki yerlardan foydalanilganda ham, takror ishlab chiqarilganida ham 
tuproq unumdorligi darajasining o‘zgarishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar o‘ta zarur. 
Bunday ma’lomotlarning ishonchliligi va ob’ektivligi tuproq bonitirovkasining 
mukammal uslubiyoti bilan ta’minlanadi. 
Hozirgi vaqtda davlatimiz tomonidan yerlar tuproq unumdorligini takror 
ishlab chiqarish ularning meliorativ, xo‘jalik, texnologik va ekologik holatini 
yaxshilash borasida keng ko‘lamli chora-tadbirlar olib borilmoqda. Masalan, 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 iyundagi “Qishloq xo‘jaligida 
yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-
5742 son Farmonida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish konsepsiyasi, 
uni amalga oshirish bo‘yicha “yo‘l xaritasi”, 2020-2030 yillarda qishloq xo‘jaligi 
yerlaridan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha amalga oshiriladigan 
chora-tadbirlar, bu borada xalqaro moliya tashkilotlari bilan hamkorlik qilish va 
davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish yuzasidan tizimli va kompleks 
yondashuvlar belgilangan.