Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

Mustaqil o‘rganish uchun savollar 
1.
Dunyo yer fondi nima? 
2.
Yerni jamiyatda mavjud bo‘lish shakllari to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 
3.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida yerdan foydalanish qanday xususiyatlarga ega? 
4.
Yerdan foydalanishning iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy samaradorliklari 
deganda nimani tushunasiz? 
5.
Yerni turli tarmoqlarda foydalanishning qanday xususiyatlarini bilasiz? 
6.
Yerdan foydalanish usullari deganda nimani tushunasiz? 
7.
Yerning asosiy xususiyatlarini aytib bering. 
 

---

55 
 
4. YER (TUPROQ)DAN FOYDALANISHNING IQTISODIY ASOSLARI 
 
Qishloq 
xo‘jaligiga yo‘naltirilgan yerlardan foydalanishda tuproq 
unumdorligini takror ishlab chiqarish bosqichi yerlarni takror ishlab chiqarish 
davrida muhim tarkibiy qism sanaladi. Agar yer resurslari takror ishlab 
chiqarilmasa, kelgusi takror ishlab chiqarish davrida yerning mahsuldorligi past 
bo‘ladi. Avval iste’mol qilingan yer resurslarini takror ishlab chiqarmasdan turib 
ham, ma’lum bir muddat vaqtinchalik samara olib turish mumkin, lekin bu yerning 
sifatiga 
bog‘liq 
bo‘lmay, 
ishlab 
chiqarishning 
boshqa 
omillarini 
intensifakitsiyalash orqaligina amalga oshirilishi mumkin. Bunda ishlab 
chiqarishning asosiy omili – yer ishlab chiqarish jarayonida o‘z rolini kamroq 
bajaradi va pirovardida, boshqa omillar zarur natijalarni bermaydi yohud 
sarflangan xarajatlarga mutanosib bo‘lmaydi. 
Yer resurslarini takror ishlab chiqarish davri bosqichlarining barchasi teng 
kuch va ahamiyatga ega ekanligi to‘g‘risidagi ob’ektiv qoida va talablar o‘tgan 
yillar ichida buzildi, tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish bosqichiga 
yetarli e’tibor qaratilmadi. So‘nggi yillardagi ayrim ekin turlari bo‘yicha 
hosildorlikning o‘sishi ishlab chiqarishning boshqa omillari samaradorligining 
ortishi bilan bog‘liq bo‘lib, bunda yerning roli past darajada bo‘ldi, vaholanki yer 
(uning sifati, xususan uning unumdorligi) ishlab chiqarishning asosiy omili sifatida 
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi samaradorligini oshirish borasida eng muhim va 
asosiy ahamiyatga ega. 
Tuproq unumdorligi dinamik xususiyatga ega, bunda uning tabiiy 
unumdorlik va sun’iy unumdorlik kabi turlari ham dinamik xususiyatga egadir. 
Aholi soni va uning moddiy ne’matlarga ehtiyojlarining ortishi kuzatilayotgan bir 
paytda, tuproq unumdorligini oshirish jamiyat va iqtisodiyot taraqqiyotining 
ob’ektiv omilidir. Jamiyat va iqtisodiyot yerning unumdorligini oshirish borasidagi 
tadbirlarga investitsiyalar kiritishi kerak. Tuproqni ishlab chiqarish iste’moli va uni 

---

56 
takror ishlab chiqarishning texnologik sxemasini qo‘yidagicha ifodalash mumkin 
(4.1-sxema): 
4.1- sxema. 
Bu yerda quyidagi belgilar qabul qilingan:
DU
1 
– dastlabki (qishloq xo‘jaligi yili boshida) unumdorlik;
B
dtb
– joriy yilda dastlabki tuproq boniteti (TBB);
Ich
i
– ishlab chiqarish jarayonida tuproq unumdorligining ishlab chiqarish 
iste’moli;
Q
ich 
– qishloq xo‘jaligi jarayoni (ishlab chiqarish);
P
otu
– joriy qishloq xo‘jaligi yilining oxirida tuproq unumdorligi; B
otb 
– joriy 
qishloq xo‘jaligi yilining oxirida TBB;
YA
m 
– yalpi mahsuloti;
Ich
x 
– mahsulot ishlab chiqarish sarf-xarajatlari;
YA
d 
– yalpi daromad;
YA
tm
– yalpi daromadning taqsimlanish moddalari;
B
tichki
– tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan kapital, 
investitsiyalar;
B
t
I
ch
– joriy yilda (siklda) tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish;
KY
dtu
– kelgusi yilning (siklning) dastlabki tuproq unumdorligi;
KY
dtb 
– kelgusi yilning dastlabki tuproq bonitet bali; 
X
utich
– tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish xarajatlari. 
Yuqorida berilgan sxemada takror ishlab chiqarish va yerdan foydalanish 
bosqichlarining bog‘liqligi ifodalangan. Tuproqning unumdorligi ishlab chiqarish 
iste’mol qilinishi natijasida dastlabki unumdorlik yil oxirida kamayishi tabiiy 
jarayondir. Sxemaga ko‘ra tuproq unumdorligi darajasi muntazam o‘zgarib turish 
xarakteriga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham yalpi ishlab chiqarishning ma’lum bir 
DU
1