|
2
3
4
5
1
Т
йил
4.5 – схема. Ўтказилган мелиоратив тадбирларнинг ер сифатига таъсири
самарадорлиги динамикаси
ΔБ
i(1-2)
= f
i
(Т
1-2
),
ΔБ
i(2-3)
= f
i
(Т
2-3
),
(4.12)
ΔБ
i(3-4)
= f
i
(Т
3-4
),
ΔБ
i(4-5)
= f
i
(Т
4-5
),
74
бу ерда:
ΔБ
– бонитет бали динамикаси;
i – мелиоратив тадбир тури;
Т – ўтказилган тадбир самараси намоён бўладиган вақт.
Тадбирлар бўйича ишлар ҳажми юзасидан етарли миқдорда статистик
кузатишлар, тадбирларни ўтказиш муддатлари, тупроқ унумдорлигига
самарали таъсирининг корреляцион боғлиқлигини белгилаш, самарали
даврнинг муддатларини, самарадорликнинг ўсишини, унинг максимум ва
пасайиш босқичларини аниқлаш имконини беради. Корреляцион боғлиқлик
тупроқ бонитет балининг натурал ва қиймат кўринишидаги баҳосини
белгилаш имконини яратади. Бир неча турдаги тадбирларнинг бир вақтнинг
ўзида комплекс таъсир этишида кўп омилли корреляцион боғлиқликни қўллаш
керак:
ΔБ
к
= F (T
1,
T
2,
…..
T
n
); (4.13)
бу ерда:
ΔБ
к
– тадбирлар комплекси ўтказилгандан кейин тупроқ бонитет
балининг ўзгариши;
T – тадбирнинг ҳар бир тури бўйича иш ҳажми;
n – бир вақтнинг ўзида амалга ошириладиган тадбирлар миқдори.
(4.13) ифода тупроқ унумдорлигини оширишда ҳар бир омилнинг
“улуши”ни аниқлаш, турли тадбирларнинг қиёсий таҳлилини қилиш, зарурат
бўлганда сарф-харажатлар ва самарадорликни ҳисобга олган ҳолда тадбирлар
бир-бирининг ўрнини алмаштириш чораларини кўриш имконини беради.
Тупроқни такрор ишлаб чиқариш жараёнида унинг бонитировкасидан
фойдаланиш ернинг сифатини, тадбирларни амалга оширишда ресурслар
сарфланишини, олиб борилган ишларнинг самарадорлиги ва қийматини
дастурлаш имконини беради.
75
Мелиоратив ва бошқа тадбирлар тўғрисида маълумот олиш ва
самарадорлигини баҳолашни коллектор тармоғини тозалаш мисолида
кўрсатиб ўтамиз:
1. Тадбир ўтказилишининг бошида ва охирида кузатувлар ЕОС
1
ва ЕОС
2
ер ости сувларининг даражаси, ҳамда ўзгаришлар катталиги ∆ЕОС ни
белгилаб беради. Тупроқнинг бошланғич бонитет бали Б
1,
ни ташкил этади,
ишлар тугатилганидан сўнг Б
2
бўлади (ернинг бошқа хусусиятлари,
шароитлари бир хил бўлганида), унинг ўзгариши эса – ∆Б.
2. Етарли даражада олиб борилган кузатувлар натижасида корреляцион
боғлиқлик аниқланади:
∆Б = f (∆ЕОС
i
),
(4.14)
бу ерда: i – прогноз қилинаётган белги тури.
(4.14) ифода орқали прогноз қилинаётган белгилар (ер хусусиятлари)
кўрсаткичи ўзгарганида, тупроқ бонитет бали ҳам нақадар ўзгариб кетишини
аниқ тасаввур этиш мумкин.
3. Прогноз қилинаётган белгининг даражаси ўзгариши маълум ҳажмдаги
ишлар бажарилиши ва маблағ сарфланиши орқали юз беради. Масалан,
коллекторлар тозалигининг (∆ЕОС) миқдорда пасайиши коллекторларни
тозалаш бўйича (Qм
3
)
ҳажмдаги ва (С) сўм қийматдаги ишларнинг амалга
оширилишини талаб этади. Тупроқ унумдорлигининг бонитетини 1 балга
кўтариш учун зарур бўлган белгининг ўзгариши ва иш ҳажми ўртасидаги
корреляцион боғлиқлик балнинг баҳосини аниқлаб беради:
∆Б = f
1
(∆Qi), (4.15)
4. Балнинг қиймати тупроқнинг сифатини зарур даражага кўтариш учун
талаб қилинадиган иш ҳажмини ва уни амалга ошириш сарф-харажатларини
ҳисоблаш, мелиоратив тадбирларга ажратилган маблағлардан фойдаланишни
назорат қилиш имконини беради.
76
5. Ўтказилган тадбирнинг ер унумдорлигига таъсир қилиш муддати (Т
с
)
тадбирни амалга ошириш муддати (Т
а
) дан кўпроқ давом этади.
Самарадорликнинг тугаш фурсатини аниқлаш учун узлуксиз мониторинг олиб
борилиши керак.
6. Таъсир даражаси ва муддати турлича бўлган тадбирлар комплекси
амалга оширилаётганда кўп омилли корреляция боғлиқлиги ўрнатилади:
∆Б = F (∆ЕОС
1
, ∆ЕОС
2
,…., ∆ЕОС
п
,), (4.16)
бу ерда: n – прогноз қилинаётган белгилар миқдори.
7. Мазкур ифода тупроқ унумдорлигини оширишда ҳар бир мелиоратив
тадбирнинг ҳиссасини белгилаш, тадбирлар турини ресурслар миқдори,
самарадорликка эришиш суръатларига кўра вариациялаш (ўзгартириб бориш)
имконини беради.
Мелиоратив ва бошқа ишлар ўтказилганда ерларни мониторинг қилиш
тадбирларни муҳимлигига кўра уларни ҳажми, бажарилиш муддати бўйича
босқичларга бўлинишини талаб этади. Бунинг учун эса, фермер хўжалиги ер
майдонлари мелиоратив ҳолатининг кадастр паспортини ишлаб чиқиш
мақсадга мувофиқдир.
Ер сифати мониторингини жорий этиш тупроқнинг унумдорлигини
такрор ишлаб чиқаришдагина эмас, балки ерларни такрор ишлаб чиқариш
цикли учун ҳам муҳимдир, чунки ерлардан фойдаланилганда ҳам, такрор
ишлаб чиқарилганида ҳам тупроқ унумдорлиги даражасининг ўзгариши
тўғрисидаги маълумотлар ўта зарур. Бундай маъломотларнинг ишончлилиги
ва объективлиги тупроқ бонитировкасининг мукаммал услубиёти билан
таъминланади.
Ҳозирги вақтда давлатимиз томонидан ерлар тупроқ унумдорлигини
такрор ишлаб чиқариш уларнинг мелиоратив, хўжалик, технологик ва
экологик ҳолатини яхшилаш борасида кенг кўламли чора-тадбирлар олиб
борилмоқда. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17
77
июндаги “Қишлоқ хўжалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5742 сон Фармонида ер ва сув
ресурсларидан самарали фойдаланиш концепцияси, уни амалга ошириш
бўйича “йўл харитаси”, 2020-2030 йилларда қишлоқ хўжалиги ерларидан
фойдаланиш самарадорлигини ошириш бўйича амалга ошириладиган чора-
тадбирлар, бу борада халқаро молия ташкилотлари билан ҳамкорлик қилиш ва
давлат-хусусий шерикликни ривожлантириш юзасидан тизимли ва комплекс
ёндашувлар белгиланган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
