|
n
Хi
(4.4)
бу ерда:
Х
i
– хўжаликнинг i – турдаги ички тадбирлари сарф-харажатлари;
i –ички хўжалик мелиоратив тадбирларининг турлари (1,…..n).
Лекин, ердан фойдаланувчи хўжаликнинг ички мелиоратив ва бошқа
тадбирлари тупроқ унумдорлигини талаб даражасида такрор ишлаб
чиқарилиши учун етарли эмас. Хўжаликнинг ички инвестициялари хўжалик
ташқарисидаги мелиоратив ва бошқа тадбирлар: гидротехник иншоотлар (сув
омборлари, сув ҳавзалари, насос станцияли машина каналлари, гидроузеллар),
магистрал ва хўжаликлараро ирригация каналлари ва коллекторларини қуриш
ва ишчи ҳолатида сақлаш, ихота ўрмон қаторларини яратиш, катта
майдонларда эрозияга қарши тадбирлар каби йирик миқдордаги инвестицияни
талаб қиладиган тадбирларни ўтказишни ўз ичига олмайди. Юқорида саналган
тадбирлар сарф-харажатлари қуйидаги ифодада акс этади:
Х
харо
= Х
1
+ Х
2
+…….Х
m
=
,
1
m
Хj
(4.5)
Бу ерда:
Х
j
– хўжаликлараро j – турдаги тадбирлар сарф-харажатлари;
j – хўжаликлараро мелиоратив тадбирлар турлари (1,…..m).
Икки турдаги тадбирларни амалга ошириш учун кетадиган умумий
сарф-харажатлар (Х
жам
) қуйидагича бўлади:
Х
жам
= Х
хўж
+ Х
харо
=
,
1
n
Хi
+
,
1
m
Хj
(4.6)
(4.6) ифода тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш сарф-
харажатларини ҳисоблашнинг бозор моделини ифода қилади, чунки
суғориладиган ерлардан фойдаланганлик учун, шунингдек сувни такрор
ишлаб чиқариш учун барча турдаги тўловларни инобатга олади.
71
Мелиоратив ва бошқа тадбир турларининг барчаси ҳам бир пайтда ва
бир йил давомида амалга оширилавермайди, улар муддатлилиги ва
давомийлиги, хўжаликларнинг турли молиявий имкониятлари, бюджетдан
молиялаштиришнинг муддатлари бўйича турлича бўлади. Шунинг учун
йиллик сарф-харажатлар (Х
ij
), барча тадбирларни амалга ошириш сарф-
харажатлари (Х
бт
) маълум бир давр (Т
м
) ичида ва ўртача йиллик сарф-
харажатлар (Х
йўрт
)ни белгилаш керак:
Х
ij
= Σ Х
бтij,
(4.7)
Х
бт
=
т
ь
Хij
1
1
(4.8)
Х
йўрт
=
Tм
Хij
Тм
Хбт
n
m
1
1
,
(4.9)
бу ерда:
i – мелиоратив тадбир тури (i=1,2,…, m);
j – i тадбирни амалга оширишнинг cолиштирма сарф-харажатлари
(j=1,2,...., n);
4.4-схемада бошланиш ва тугаш муддатлари турлича бўлган тўрт
турдаги мелиоратив ва бошқа тадбирларнинг тенг миқдордаги маблағ
сарфланиши билан амалга оширилиш жараёни кўрсатилган. Алоҳида
мелиоратив тадбирлар учун ҳам, умумкомплекс тадбирлар бўйича ҳам текис
бўлмаган сарф-харажатлар бўлиши мумкин. Айрим турдаги тадбирларнинг
амалга оширилиши узлуксиз бўлиши мумкин. Лекин бу ҳолат ўртача йиллик
сарф-харажатларни аниқлаш вазифасини мураккаблаштирмайди, чунки
шартли муддат билан масалан, кўп меҳнат талаб этиладиган ишлар
тугалланиш муддатлари ёки тупроқ унумдорлигининг цикллараро даражасига
кўра чекланиш мумкин.
72
4.4-схема.
Х, сўм
Х
й1
Х
й2
Х
йўрт
т
1
т
2
Х
й3
т
3
т
4
Т
м
,
йиллар
0 1 2 3
Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш тадбирларининг
самарадорлиги ва уни баҳолаш механизми тўғрисидаги масаласи унинг
ажралмас қисмидир. Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш
тадбирларининг самарадорлигини қандай қилиб балларда ифодалаш мумкин,
ернинг сифатини ошириш учун қандай ҳажмларда тадбирлар амалга
оширилиши керак, бунда қандай сарф-харажатлар керак, деган саволларга
жавоб берувчи тадқиқотлар олиб борилмаган. Мисол учун, бир тарафдан –
коллекторларни тозалаш ишлари ҳажми ва ер ости сувларини чиқариб
юбориш ишлари ҳажмининг боғлиқлиги, бошқа тарафдан – ер ости сувлари
даражаси ва шўрланишини пасайтириш ўртасидаги боғлиқлик маълум. Лекин
тупроқнинг бонитет балини ёки ернинг сифатини мазкур тадбирлар қай
даражада яхшилайди деган саволга жавоб бериш мушкул. Масалан, уч йиллик
бедапоя шудгорлаб ташлангандан кейин пахта ҳосилдорлиги биринчи йили
гектарига 5,0 – 7,0 центнер; иккинчи йили – 4,0 центнерга кўтарилади, лекин
мазкур тадбирнинг математик ифодаси мавжуд эмас.
Мазкур математик (корреляцион) боғлиқликни ўрнатиш амалий нуқтаи
назардан бир қатор муҳим саволларга жавоб топиш имконини беради:
1)
тупроқ сифати бонитетини бир баллга кўтариш учун тадбирни қандай
ҳажмда ўтказиш керак (T)
ΔБ
1
= f (T);
(4.10)
73
2) тупроқ сифати бонитетини 1 баллга кўтариш учун у ёки бу турдаги (i)
тадбирни (T
i
) ўтказиш учун қанча сарф-харажатлар зарур:
X
1TББ
= f (T
i
);
(4.11)
3) тупроқ сифатининг 1 баллга қўтарилишида у ёки бу турдаги
тадбирларнинг қиёсий қиймати қандай бўлади;
4) тупроқ бонитет балини (ТББ) ва унга кетадиган сарф-харажатларни
дастурлаш имкониятлари қандай;
5) аниқ ер майдони, массивининг тупроқ бонитети балининг ошишига
сарфланадиган молиявий ва материал-техник ресурслар харажатларини
назорат қилишнинг қандай имкониятлари мавжуд?
Зарур боғлиқликни аниқлаш учун тадбирлар ўтказиладиган муддатнинг
бошида ва охирида ер сифати динамикаси, шунингдек натижаларнинг
самарали таъсири оралиқларида – самарадорликнинг ортиш босқичи ΔБ
i(1-2)
да,
максимал самарадорлик ΔБ
i(3)
ва самарадорлик пасайганда ΔБ
i(4-5)
ни узлуксиз
кузатиш зарур (4.5-схема).
ТББ
Do'stlaringiz bilan baham: |
