«alpomish» dostoni

«Alpomish» dostonida Markaziy Osiyoda yashagan xalqlarning mifologik dunyoqarashlari ildizi ham namoyon bo`ladi, deb bemalol aytish mumkin. Dostondagi ot, tuya, g`oz, yoy, o`q, tush kabi detallar fikrimizning dalilidir. Asar qahramonlarining nomlanishida ham mifik dunyoqarash belgilari ko`zga tashlanadi. Xususan, Boybo`ri-katta bo`ri (Oq bo`ri), Boysari-katta tepa (Oq tepa), Alpomishulkan bahodir, Qaldirg`och - Olloh va inson o`rtasidagi vositachi qush, Barchinyovvoyi o`rdak, Kuntug`mish-kun farzandi kabi ma`nolarni anglatadi. Hatto KashalQalmoq yurtining shohi Toychixon ismining tarixini taniqli olim V. M. Jirmunskiy mug`ul tilidagi «Shahzoda» ma`nosini anglatgan so`zdan olinganligini ta`kidlaydi. Shuning uchun ham aytish mumkinki, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning 1998 yil 13 yanvar’ kuni «Alpomish» dostonining 1000 yilligini nishonlash haqida imzo chekkan Farmon ayni vaqtida chiqarilgan edi va bu ma`naviy boyligimizni o`rganish sohasida qo`yilgan ulkan qadam bo`ldi. Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, «Alpomish» dostonining paydo bo`lishi va shakllanishi 1000 yildan ham qadimroq tarixni o`z ichiga oladi. Bu fikrni quyidagi xulosalar asosida dalillaymiz:

Dostonda «Alpomish»ning xususiyatlari sifatida «Avesto»dagi Mitraning qilich kesmas, o`q o`tmas, o`tda yonmas fazilatlari mujassamlashgan.

Qalmoq elining alplari o`z yurtlariga taqdir taqozosi bilan ko`chib kelgan

Barchinoyga sovchi bo`lar ekanlar: «Yo barimizga teg, yo birimizga teg» degan taklifni aytadilar. Bir ayolning bir necha erkak bilan bitta oilada yashash tartibi Markaziy Osiyoda eradan avvalgi V-VI asrlar bilan belgilanadi.

«Alpomish» dostonining turkiy xalqlar orasida to`rtta versiya - tarmog`i mavjudligi aniqlangan bo`lib, ular - oltoy, qipchoq, o`g`uz, qo`ng`irot tarmoqlaridan iborat. Oltoy versiyasidagi asar ertak sifatida XX asrning 30 -yillarida yozib olingan. Unda bevosita ibtidoiy jamoa davridagi hayot o`z ifodasini topgan. Ayni paytda, Ural tog`ining janubi, boshqard, tatar, qozoq, o`zbek, qoraqalpoq kabi xalqlar og`zaki ijodida bir syujetning bir necha versiya va variatlarda saqlanishi ham mazkur asarning yaratilish davri o`tmish zamonlarga borib taqalishini izohlaydi.

Alpomish dostonida, yuqorida qayd etganimizdek, mifik xarakterdagi totem va fetishlarning o`rin olishi asarning tarixiy ildizlaridan namuna sifatida baholash imkonini beradi.

Jahon adabiyoti tarixida asar bosh qahramonlarining katta safarga otlanishi, u safardalik paytida davlatni boshqarish boshqa noloyiq kishiga o`tishi, asar qahramoni xotiniga boshqa hukmdor majburlab uylanayotgan kuni yurtiga qaytishi kabi holatlarni kuzatish mumkin. Masalan, bu o`rinda Yunonistonda mashhur bo`lgan Homerning «Odisseya» asarini eslash o`rinlidir. Bu asar eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda yaratilgan deb taxmin qilinadi. Odisseyning kamoni, xotini Penelopaning vafodorligi va xushtorlari oldiga shart qo`yishi ham «Alpomish» eposidagi markaziy epizodlarga o`xshaydi.

Xalq og`zaki ijodidagi qadimgi asarlarda jismoniy musobaqalar hamisha etakchi o`rin egallagan. «Alpomish» dostoni ham bundan mustasno emas. Bu ham dostonning qadimiyligidan darak beradi.

Qadimgi epos namunalarida turmushga chiqayotgan qiz ko`pincha jismoniy bellashuvlarda o`zi qatnashadi. Barchinoyning Ko`kaman bilan olishuvi va uni engishi o`sha davr belgilaridan hisoblanadi.

Taniqli olim V. M. Jirmunskiy «Alpomish» dostonini «Bamsi Bayrak» bilan bitta syujet asosida yaratilgan asar ekanligini isbotlagan. «Bamsi Bayrak» esa VIII-IX asrdan yaratila boshlagan. «Kitobi Dada Qo`rqut»ning bir bobidir.