Galogenlarni birikishi. Alkenlar brom va xlor bilan ta’sirlanib birikish maxsulotlarini xosil qiladi.
Ftor juda aktiv bo’lganligi sababli alkenlar destrukstiyasini sodir etadi.
Yodni alkenlarga birikishi ko’p xolatlarda qaytar reakstiyani namoyon etadi va bunda muvozanat boshlang`ich reagentlar tomoniga siljiydi.
CCl4dagi brom bilan eritmani rangsizlantirilishi to’yinmagan birikmalarga xos sifat reakstiya, chunki alkenlar, alkinlar, dienlar brom bilan tez reakstiyaga kirishadi.
Brom va xlor alkenlarga birikishi radikal mexanizmdan emas balki ionli mexanizmda boradi, chunki galogenlar birikishini tezligi nurlanishga xamda radikal prostesslarni ingibitorlaydigan kislorod va boshqa reagentlarga bog`liq emas.
Ko’p sonli eksperimental ma’lumotlarga ko’ra bir necha bosqichlar ketma-ketligini o’ziga olgan mexanizm tavsiya etilgan.
Birinchi bosqichda galogen molekulasi Pi- bog` elektronlari ta’sirida qutblanishi sodir bo’ladi. Musbat kasrli zaryadga ega bo’lgan galogen atomi Pi- bog` elektronlari bilan beqaror intermediat xosil qiladi va uni Pi- kompleks yoki zaryad olib o’tuvchi kompleks deyiladi.
Shuni aytib o’tish lozimki Pi- kompleksda galogen biror-bir uglerod atomi bilan yo’naltirilgan bog` xosil qilmaydi, bu kompleksda Pi- bog`dagi elektron juftlikda donor-aksteptor ta’sirlashuvi sodir bo’ladi.
So’ng Pi- kompleks stiklik bromlangan ionga aylanadi.
Bu stiklik kationni xosil bo’lish jarayonida Br-Br bog` geterostiklik ravishda uziladi va uglerodni sp3-gibridlangan atomini bo’sh p-orbitali galogen atomi elektronlarini «bo’linmagan juftliklar» p- orbitali bilan yopiladi.
Oxirgi uchinchi bosqichda brom anioni nukleofil agent kabi bromlangan ion uglerodni atomlariga xujum qiladi.
Bromid ionini nukleofil xujumi uch xalqali stiklni ochilishiga va vistial dibromidni xosil qilishga olib keladi.
Bu bosqichni uglerod atomini CH2 nukleofil o’rin olish kabi ko’rish lozim, bu erda ketayotgan gurux BrQ bo’ladi.
Alkenlarda qo’sh bog`i benzol xalqasidagi Pi- elektronlari bilan bog`lanmagan. Bular uchun xlor va bromlarni anti birikishi xarakterlidir. Stirol, stilben va ularni xosilalari anti birikish bilan bir qatorda galogeni sin- birikish xususiyatiga ega. qutblangan muxitda bu xususiyat dominant bo’lishi mumkin.
Nukleofil erituvchilar muxitida qo’sh bog`ga galogen birikishi sodir bo’lgan xolatlarda erituvchi galogenid ion bilan raqobatlashadi va bunda galogenoniy ionini uch xalqali stikli ochiladi.
Erituvchi yoki boshqa «tashqi» nukleofil agent ishtirokida birikish maxsulotlari xosil bo’lishi bog`langan birikish reakstiyasi deb nomlangan.
Metanolda brom va stirol ta’sirlashishdan 2 ta maxsulot xosil bo’ladi: vistinal dibromid va bromefir. Bularni nisbatlari metanoldagi brom konstentrastiyasiga bog`liq.
O’ta suyultirilgan eritmada bog`langan birikish maxsuloti dominantlik qiladi, konstentrlangan eritmada esa aksincha vistinal dibromid dominantlik qiladi. Suvli eritmada bog`langan birikish maxsuloti – galogengidrin doimo ustun turadi.
Alkenlarni galogenlash reakstiyasidagi bog`langan birikish mahsulotlarining hosil bo’lishi, galogen molekulasini birikish sinxrom mexanizmini rad etishga imkon beradi. Qo’sh bog`ga bog`liq bo’lgan birikish intermediat sifatida ishtirok etayotgan galogeniy kationi 2 bosqichli mexanizmga mos keladi.
Qo’sh bog`ga elektrofil birikish reakstiyasi uchun elektrodonor alkil o’rin oluvchilar ishtirokidagi reakstiya tezligi oshishi va qo’sh bog`dagi elektroaksteptor o’rin oluvchilar ishtirokida esa reakstiya tezligi pasayadi deb aytilgan. Haqiqatdan ham xlor, brom qo’sh bog`ga birikish tezligi etilendan uning metil o’rin almashgan hosilalariga o’tganda keskin ortadi. Masalan, tetrametiletilenga bromni birikish tezligi buten-1 ga birikish tezligiga ko’ra 105 marotaba ortiqdir. Chunki o’tish xolati yuqori qutblangan bo’ladi va zaryadlar bo’linishi yuqori darajada bo’ladi va bu birikish elektrofil mexanizmiga javob beradi. Elektrodonor o’rin oluvchilarga ega bo’lgan alkenlarga xlorni birikishi ba’zi xolatlarda xlorid ionini biriktirishi o’rniga oraliq birikmadan proton ajralishi bilan boradi. Protonni ajralishi xlor o’rin almashgan alkenni xosil qiladi. Izobutilenni 00C da xlorlanganda qo’sh bog`dagi dixlorid birikish mahsuloti o’rniga 2-metil 3-xlor propen xosil bo’ladi.
Bir qarashda birikish emas balki o’rin almashinish sodir bo’layotgandek ko’rinadi. Bu reakstiyani 14S izotopi bilan nishonlangan izobutilenda o’rganilganda vodorodni xlor bilan almashinishi to’g`ridan-to’g`ri sodir bo’lmaydi. Chunki xosil bo’layotgan metametilxlorid belgi 14SH2Cl guruxida bo’ladi. Bu natijani quyidagi almashishlar ketma-ketligi bilan namoyon etsa bo’ladi.
Ba’zi xolatlarda alkil guruxni 1,2-migrastiyasi xam sodir bo’ladi.
