Aliyeva munisxonning

2.2. Uzunlik, Massa va hajm, Vaqt, Yuza o'lchovlarini o'rganish metodikasi
Avvalo kesma uzunlik tushunchasi haqida tasawurlar tarkib toptiriladi. Kesma uzunligi tushunchasi narsalarni uzunligi bo'yicha taqqoslash asoasida kiritiladi. Masalan, o'qituvchi bolalarga ikki bo'lak tasmani yoki qog'oz poloskalar va boshqalarni ustma - ust qo'shish уо^лН bilan taqqoslashni (qisqa, uzun) taklif qiladi. Amaliy ishlar taqqoslashlarni so'zlar yordamida ifodalash bilan mustahkamlanadi. «Uzunliklar bo'yicha teng», «Uzunliklar bcTyicha teng emas» so'zlarining mazmunlari «bir xil», «uzun», «qisqa» kabi so'zlar bilan almashtiriladi.
Shundan keyin, yana amaliy ishlar asosida, tasma yoki poloskalar yordamida taqqoslash, ya'ni kesmalardan birini ikkichisining ustiga bevosita qo'yib bo'lmaydigan holatlar o'rgatiladi. Shu maqsadda o'quvchilar qog'oz poloska chetiga qalam bilan bir kesmaning boshi va oxirini belgilaydilar, so'ngra poloskani boshqa kesma yoniga qo'yadilar. Ko'pburchak tomonlarini taqqoslashni ko'pincha shunday usul bilan amalga oshiriladi.
Shunday mashqlarni bajarish natijasida bolalarda kesmalarni taqqoslashning amaliy tajribasi to'planadi. Shunga asoslanib o'qituvchi konkret hayotiy misollar asosida masalan, ma'lum uzunlikda tasma sotib olish kerak bolganda va shunga o'xshash xolatlarda kesmalarni taqqoslash uchun uzunlik o'lchov birligidan foydalanish zaruriyatiga o'quvchilar fikrini olib keladi. Bu erda amaliy ishni quyidagicha o'tkazish foydali: har bir o'quvchiga sanoq cho'pi uzunligini o'lchashni taklif qilinadi.
Bunining uchun oldin oMchov (birlik kesma) - qog'oz poloskani (tasma...) tanlab olish kerak. Har qaysi o'quvchi o'zida bor poloskalaridan o'z o'lchovini tanlaydi. Natijada har xil sonlar hosil bo'ladi, chunki o'quvchilar bir miqdor qiymatini topish uchun turli xil o'lchov tanlab oldilar. Bunday amaliy ishlar natijasida bolalarda o'lchash jarayoni haqida dastlabki tasavvurlar hosil bo'ladi, hamda ularni uzunlik birligi sifatida har qanday kesma uzunligini olish mumkin, degan xulosaga olib keladi. Shu sababli, kesmalarni taqqoslash uchun aniq o'lchov yordamida o'lchashlardan foydalaniladi.
OMchashlar oldin uncha katta bo'lmagan narsalar masalan, qalam, ruchka, choplar va boshqalarning uzunliklarini topishni organib olamiz. Buning uchun aniq, umumiyat tomonidan qabul qilingan uzunlik birligi santimetrdan foydalaniladi.
CTquvchilar santimetr haqida ayoniy tasavvurlarni olish uchun o'qituvchi rahbarligida santimetr modellarini tayyorlashlari lozim. Buning uchun katakli qog'oz varag'idan bir nechta 1 smli poloskalar qirqib olinadi. Poloskalarni ustma - ust qo'yib ularning o'zaro teng ekanligi aniqlanadi. Qirqilgan poloskalarning har biri santimetr modeli hisoblanadi.
Santimetr modeli yordamida o'quvchilar:

1. 
   berilgan kesmalarni o'lchash.
   
2. 
   berilgan uzunlikdagi kesmani yasash va chizish malakasini egallb olishadi.
   

Bundan tashqari, ismli sonlami almashtirish, taqqoslashga doir ish davom ettiriladi, ular ustida yoznia hisoblash usullari oYganiladi.
Darslikdagi ushbu-niasalani koYib chiqaylik.

• 
  sport chining bosib olishi kerak bo lgan masofa (1 000 m).
  
• 
  sportchi necha metr yugurishi kerakligini toping. Chizmadan koYinib turibdiki, masala 2 amal bilan echiladi:
  

1. 
   400*2 = 800 m
   
2. 
   1 000 - 800 = 200 m.
   

Masalaning echimini ifoda shaklida ham yozishimiz mumkin. 1000-(400*2) = 200 m Javob: 200 m yugurishi kerak.
Yana darslikdagi 719-masalani og'zaki echamiz. Bir o'quvchi masalani o^qiydi.

• 
  Masalada nima ma'lum?
  
• 
  Sinfning bo⁴yi ma'lum.
  
• 
  Nimani topishimiz kerak?
  
• 
  Yolakning bo^yini topishimiz kerak.
  
• 
  Yolakning bo^yini topishimiz uchun nima qilamiz?
  

Yolakning bo^xyini berilgan qiymatlar yordamida topamiz. Sinfning bo^xyi 8 in, bu yolakning 1\6 qismiga teng. Demak, yolakning bo'yini topishimiz uchun 8*6=48bolishini aniqlaymiz. Javob: yolakning bo'yi 48 metr. 811-masalani ко" rib chiqamiz. To'g'ri to'rtburchak tomonlari asosida chiziladi.Bu masalani echish uchun perimetrni topish qoidasi eslatiladi. «Tomonlar uzunliklari yig'indisi perimetr deyiladi». P = 3+5+3+5=16 sm yoki P = 3*2+5*2 =16 sm Javob: To g'ri tortburchakning perimetri 16 sm. 4-sinfda massa olchovlari tushunchasi kiritiladi va o^quvchilar o^zlari uchiui yangi birlik — sentner va tonna bilan tanishadilar.
«Massa olchovlari» terminini quyidagicha tushuntirish yordamida kiritilishi tavsiya qilinadi: Ikki kesniaiii taqqoslab, nlardan qaysinisi uzun, qaysinisi qisqa ekanini bilish zarur bolgaiida, ularning uzunliklarini bir xil birlik, masalan, santimetr bilan olchab taqqoslaymiz. Qaysi bolak nonning massasi ortiq, qaysiniki kam bolganini bilish zarur bolgaiida esa, buni tarozi va toshlar yordamida hal qilamiz.
Siz qanday massa birliklarini bilasiz? 1 kg da qancha gramm bor? Kabi savollar bilan o^quvchilarning quyi sinflarda egallagan bilimlari esa tiishuntiriladi.
Sodda va murakkab niasalalarni echish bolalarni massaning xossalari bilan tanishtiradi:
agar jism bir necha jismlardan iborat bolsa, u holda lining jami massasi bu massalarning yiglndisiga teng;
asbobda olchashda bir-birini muvozanatlaydigan jismlarning massalari teng;
Masalan, 3- sinf darsligidan 459-misolni koYaylik.
Taqqoslang:
3 s va 5 s ni taqqoslash.
3<5 bolgani uchun 3ts < 5ts boladi. 500 kg va 900 kg birliklari bir xil bo lgani uchun 500 va 900 kabi taqqoslanadi.
900 > 500 => 500 kg< 900 kg.
11 va 1000 kg. Jadval boyicha 1 t= 1000kg.
700 kg va 1 t, 1 t= 1000 kg, 700 < 1000 boMgani uchun 700 < 1 t bo'ladi.
Massa birliklari cTnlik sanoq sistemasining xona birliklari bilan mos qo yiladi. 1 kg birlik bilan 1 tonna minglar sinfi bilan mos qo yiladi. Katta olchovlarni kichik о lchovlarga aylantirish katta xona birliklarini ifodalashga mos qoyiladi.
Massasi 1 sentner va 1 tonna bolgan predmetlarni qolda ushlab turish mumkin emas. Shu sababli o'quvchilarda yangi olchov birliklari haqida aniq tasawurlar hosil qilish uchun o'quvchilarga bunday nia'lumotlarni aytish tavsiya qilinadi: ikki qop kartoshkaning massasi taxminan 1 sentner, «Moskvich» avtomobilining massasi (yolovchilarsiz) taxminan 1 tonnaga teng; sinfdagi hamma o'quvchilarning massasi taxminan 1 tonnaga teng (30-35 ta o\juvchi).
Yangi massa birlik gramm haqida aniq tasawur hosil qilish uchun o'quvchilar massasi 1 g bo'lgan toshni ushlari va uning og'irligini boshqa narsalarning og irliklari bilan taqqoslashlari kerak. Bunda 1 tiyinlik tanganing massasi 1 g_? 2,3,5 tiyinliklar mos ravishda o'rnida foydalanish mumkinligini aytish foydali.
Sinfga dorixona tarozini olib kirish va dorilarni shu tarozida tortilishi oquvchilarga aytiladi. Dorilarni o'lchash uchun 1 g, 2 g, 5 g, 10 g, 20 g, 50 g, 100 g, 500 g li mayda toshlar ishlatiladi. Bundan tashqarii oziq -ovqat mahsulotlarini tortishda ishlatiladigan seferblatli tarozi bilan tanishtirish kerak. Bunda amaliy ishlar orqali 1 kg dan ortiq yoki kam bo'lgan yuklarni qanday o'lchash tushuntiriladi. Tortishni o'quvchilarning o'zlari bajarishi muhimdir.
Hozirgi paytda zamonaviy elektron tarozilari bilan ham tanishtirish mumkin. Bunday tarozilar tovar massasi bilan birga narxini ham ko'rsatadi.
Sochiluvchan jismlar va suyuqliklarning o'lchanishi qoidasi:

• 
  ikkinchi pallaga bo'sh idish qo'yiladi.
  
• 
  birinchi pallada u tosh bilan muvozanatlanadi.
  
• 
  idishning massasi aniqlanib, jami massadan idish massasi chiqarib hisoblanadi.
  

Sentner va tonna bilan tanishish о"quvchilaming massa o'lchov birliklari haqidagi bilimlarini kengaytiriladi. Bu o'lchov birliklari haqida aniq tasawur hosil qilish uchun aniq misollar keltirish lozim: 2 qop kartoshkaning, 2 qop unning massasi taxminan 1 s ga teng. Engil mashinaning massasi 1 t ga teng. Shundan so'ng o'rganilgan massa birliklari orasidagi munosabatlarni ko'rsatadigan massa o'lchov birliklari jadvali tuziladi va uni eslab qolish tavsiya qilinadi.
Sodda va murakkab masalalarni yechishda o'quvchilar massaning xossalari bilan tanishtiriladi.
- agar jism bir necha qismlardan iborat bo'lsa, u holda uning jami
massasi bu qismlar massalarining yigindisiga teng.
- bir- birini muvozanatlaydigan jismlarning massalariga teng.
Massa birliklari o'nlik sannoq sistemasining xona birliklari bilan mos
qo'yiladi. 1 kg birlar bilan. 1 t minlar sinfi bilan mos qo'yiladi. Bir nomda ifodalangan massani boshqa nomdagi birlikka aylantirish katta xona birliklarini kichik xona birliklari bilan va kichik xona birliklarini katta xona birliklari bilan ifodalashga mos qo'yiladi. M: 2000 kg=21. 30 s=3000 kg.
Ikkita turli nomda ifodalangan miqdorlar bir xil miqdorlarga aylantirilib, so'ngra cTnlik sannoq sistemasida natural sonlar ustidagi tegishli amallar bilan mos kelgan holda qo'shiladi va ayiriladi.
Shundan keyin massa olchovlari jadvali tuziladi va bolalarga uni eslab qolish tavsiya etiladi. Darslikdagi ushbu masalani echishni ko'rib chiqamiz. Har birida 50 kg dan bo'lgan 2 qop sabzining massasi qancha? Bu necha sentner bo'ladi?
Oldin 2 qopning massasi (sabzi) 100 kg bo lishi aytiladi. Keyin jadvalda 100 kg= 1 sentner ekanligi eslatiladi. Demak, 2 qop sabzi 1 sentner massaga ega bo'lar ekan.
l)Bolalar bog'chasiga 1 s barra bodring jonatildi. Bu necha kilogramm bo'ladi? Bu masalani ham 1 s=100 kg ekanligidan foydalanib yechamiz.
10 sentner pomidor tuzlandi. Bu necha tonna bo'ladi? Jadval bo'yicha 10 sx, 1 t bo'lgani uchun pomidor 1 tonna bo'ladi. Bundan tashqari «Idishlarning sig'imi» va Oldin narsalarning hajmiy xossalari haqidagi tasavvurlarni shaklanishiga yordam beradigan quyidagi mashqlarni bajarish kerak: 1. Qaysi shar (kub) katta.
2. Bolalar qumli maydonchada oynashmoqda.
Qoliplar bilan figuralar yasashmoqda. Qaysi qolipga ko'p qum sig'adi?
3. Choy va osh qoshiqlarda bir stakan qum cTlchab sol. Necha bir xil
miqdordagi qum turli sonlar bilan ifodalanadi? CTlchovlar soni
o'lchovning o'ziga qanday bog'liq?
Shunday keyin darsda so'hbat asosida litr tushunchasi o'zlashtiriladi.
O'qituvchi: biz sochiluvchan narslarni olchashni bilamiz. Shunga o'xshash o'lchovlarning o'zidan suyuklikiarni o'lchashda ham foydalanish mumkin.
Siz qanday suyuqliklarni bilasiz?
O'quvchilar: suv, sut, sho'rva, qatiq, koptok, yog", benzin.
O'qituvchi stolida ikkita menzurka bor. Biri kengroq, ikkinchisi tor. Ikkalasida ham suv sathi bir xil. Ikkita o'lchov stakanchalar ham bor.
O`qituvchi: qaysi idishda suv ko'pligini qanday bilish mumkin.
O`quvchii: birinchi idish kengroq, unda suv ko'p.
O`qituvchi: Shakl har xil idishlarda suyuqlik kopligini qanday aniqlaymiz?
O`quvchilar chamalashga harakat qiladi. O'qituvchi o'lchov stakan bilan o`lchash kerak degan xulosaga olib keladi. Bir idishda 5 ta o'lchov, ikkinchi idishda esa 3 ta shunday o'lchov bo'lsa 5>3, degan xulosa olinadi. Ikkinchi oMchov bilan esa o'lchab 10>6 aniqlanadi. Natijada o'quvchilar idishlardagi suyuklikiarni miqdorini o'lchash uchun bir xil o'lchovdan foydalanish kerak degan xulosaga kelishadi.
4-sinfda juda katta o'lchovlar: asr, davr va kichik cTlchov - sekund o'rganiladi. Yilni tasavvur etish uchun ushbu grafik ish taklif etiladi: 10 sm uzunlikdagi kesma chiziladi. Uni teng 10 ЬоЧакка bo'linadi. Bir bo'lim 10 yilga mos bo'lsin. Butun kesma necha yilga mos keladi?
100 yil= 1 asr. Shunday qilib biz asr kesmasini chizamiz.
Asr haqidagi tushuncha eng murakkabdir. Bola fikran bu olkan vaqt oraligini qamrab olishi qiyin. Asr haqidagi sekin-asta, asosan turli tarixiy voqealar bilan tanishish jarayonida rivojlanadi.
«Vaqt kesmasi» dan foydalanib, 3-sinf o^quvchilari u yoki bu voqea qaysi asrda sodir bolganligini, biz qaysi asrda yashayotganimizni, XXI asr qaysi yildan boshlanganini aniqlaydiiar va hokazo.
Opining qisqaligi tufayli «Sekiind» sekin-asta o^zlashtiriladi. <Sekundning davomiyligini metronom yordamida koYsatish mumkin yoki 25 sm li ipga osib, mayatnik yasaladi. Uning bitta tola tebranishi namoyish etiladi (bir sekund vaqtda tebranadi).
Endi vaqt oMchovlari bilan bog'liq bo'lgan asosiy tushunchalar qanday kiritilishi, bolalarda tegishli tushunchalarning shakllanishi nimaga asoslanishi masalani qarab chiqamiz. Berilgan temani o'rganishga bag'ishlangan birinchi darsda bolalarda yil, oy, hafta haqida tasavvurlarni shakllantirishga doir ishlar bajariladi. Bolalarni yil, oy, hafta bilan tanishtirishda o'qituvchi tabel - kalendardan foydalanadi. Bolalar bir yilda 12 oy borligini o'zlashtiradilar va birdaniga davomiyligi bir xil bo'lgan oylarni ajratadilar, aprel, iyun, sentyabr, noyabr, 30 kundan qolgan 7 oy esa 31 kundan iborat.
Oddiy yilning fevrali 28 kundan, kabisi yilning fevrali esa 29 kundan iborat. O'quvchilar kalendardan oyning tartib nomerini aniqlaydilar. Agar oy va kun ma'lum bo'lsa, haftaning kunnini aniqlaydilar va aksincha, haftaning kunlari ma'lum bo'lsa, bu kun oyning qaysi kuniga to'g'ri kelishini aniqlaydilar va hakozo.
Tabel - kalendarning qanday tuzilganini qarab chiqqandan keyin bugungi kunni va haftaning shu kunigina bilgan holda o'quvchilarga mustaqil ravishda shu kalendar namunasida o'tayotgan oy uchun kalendar tuzishni topshirish foydalidir. Bunday ish bolalarning joriy yil kalendarini mustaqil tuzishlarini osonlashtiradi. Bolalar tuzilgan kalendar bo'yicha quyidagi savollarga javob beradilar:

• 
  Bu yil 1 yanvar, 1 may, 7 noyabr haftaning nechanchi kuniga to'g'ri keladi?
  
• 
  Yanvar, may, dekabr yilning nechanchi oylari?
  
• 
  Yilda uchinchi boMib keluvchi oyning nomi nima?
  
• 
  Yozgi ta'tillar 1 iyundan boshlanib, 1 sentyabrgacha davom etadi. Kalendardan bilingchi yozgi ta'tillar necha kun davom etarkan?
  

Bunday savolarni yana davom ettirish mumkin. Yilda oylarning kelish tartibini mustahkamlash maqsadga rim raqamlar (I-XTI) yozish kiritiladi.