1.2. 4-sinfda o'tiladigan miqdorlar, ularni o'lchash usullari va o'lchov birliklari Inson hayotini olchamlarsiz tasawur etib bolniaydi. Ibtidoiy davrda ham odamlar turar joy qurish uchun turli xil olchainlardan foydalanishgan. Joyiiing balaiidligi, hajmi va hokazolar olchov birliklaridir.
Qadimgi Misrda asosiy uzunlik olchovi sifatida tirsak xizmat qilgan. Bir tirsak olovi etti kaft olchamiga barobar bolgan, bir kaft esa toYt barmoq qaliiiligiga togri keladi.
Turli odamlar tirsak uzunligini turlicha bolgani uchim ham qadimgi Misrda tirsak uchim ham, kaft va barmoq olchamlari uchim yagona e talon — nam una olchami joriy qilingan.
Angliyada odam tanasining qismlari bilan bogliq uzunlik birliklari mavjnd bolgan. Masalan: Dynym arpa boshoglning oYta qismidan olingan uch dona arpa uzunligiga teng bolgan.
O`zbekistonda quyidagi qadimiy uzunlik olchamlari mavjud bo`lgan.
Gaz — turli joylarda turli uzunlik birligini bildirgan. Ko'pincha oYta bo yli kishining barmogl uchidan burnigacha yoki bir qolining uchidan ikkinchi qolining qoltigigacha bolgan masofa bir gaz hisoblangan. Gaz ko`p joylarda 1 metrdan uzun, aniqrog l m = 106 sm ga teng bolgan.
Bulardan tashqari, alchin, farsak, qari, ango'sht, qadam, quloch, suyak, jav-arpa kabi uzunlik olchovlari ishlatilgan.
Endi boshlangich sinflarda uzunlik olchov birliklarini olchash usullari togYisida to'xtalib olsak.
Ustiga qo`yish usuli.Bu usulning mohiyati shundan iboratki, oMchanayotgan yoki ajratib olinayotgan kesma santimetr modellari bilan qoplanadi va ularning soni sanab chiladi, necha model bo'lsa shuncha sm boladi deb tushuntiriladi. Bunday amaliy ish bolalarning har bir santimetrni «payqashiga», «sezishiga» yordam beradi. Bu metodni kiritishdan oldin o'quvchilarga quyidagicha koYinishdagi mashqlarni bajarish kerak:
- sm modellarini ketma - ket qo'ying. Qanday uzunlikdagi poloska hosil bcTldi?
Qo`yib borish usuli.CTqituvchi o'quvchilarga berilgan kesmani o'lchashni o'rgatishda, ularning har biri sm modeli oxirini o"Ichanayotgan kesmaga qalam bilan modelning ikkinchi uchini belgilashlarini; hosil boMgan nuqtaga model oxirini yana bir marta qo'yishlarini va kesmaga yana bitta belgi qo'yishlarini kuzatib boradi. Ikkinchi belgi 2 sm ajratib sanalganini bildiradi. Shunga o'xshash ish qo'yilayotgan belgilardan oxirgisi o'rganayotgan kesmaning keyingi uchi bilan ustma - ust tushganicha davom etilaveradi. Natijada o'quvchi kesmaga qo'yilgan smlar sonini sanab, santimetrlarning butun sonini topadi. Agar belgilar oxirgisi ustma - ust tushmasa, o'lchash natijasi taqriban ifodalanadi: 6 sm - ga, 6 sm dan biroz ortiq, kam.
Berilgan uzunlikdagi kesmani santimetr modeli yordamida yasashda ish bunday amalga oshiriladi: - o'quvchi oldin to'g'ri chiziq chizadi; to'g'ri chiziqda nuqta (kesma uchlaridan biri belgilansin); shu nuqadan boshlab biror yo'nalishda santimetrlarni keragicha sonda qo'yib chiqsin (har gal belgi qo'yiladi); kesmaning ikkinchi uchi belgilanadi.
Shuni e'tiborga olish kerakki, berilgan kesmani o'lchashda ko'pincha ozmi - ko'pmi sezilarli qoldiqlar chiqishi mumkin. Natijada bajarilayotgan ish mohiyatini tushunish qiyinlashadi. Shu sababli kesmani o'lchashni ko'rsatilgan ikkala usul bilan bajarish maqsadga muvofiq.
Kesmalarni o'lchashning puxta ko'nikmalarini shakllantirish maqsadida o'quvchilarni faqat qog'ozda chizilgan kesmalarni o'lchash bo'yicha mashq qilib qolmasdan, balki bu maqsadga uncha katta bolmagan boshqa narsalarni qalamdon, daftar kabilarni ham o'lchashga
o'rgatish foydali. KcTpburchak tomonlari ham cTlchash ob'ekti bo'lishi
muhimdir.
Massa va hajm olchovi birliklari Massa — asosiy fizik kattaliklardan biridir. Jismning massasi tushunchasi og irlik-kuch tushunchasi bilan chambarchas boglangan. Bu kuch bilan jism erga tortiladi. Jismning oglrligini boshqa jism oglrligi bilan olchashda jismning yangi xossasi kelib chiqadi, bu xulosa massa deb ataladi.
Matematik nuqtai nazardan massa quyidagi xossalarga ega bolgan musbat kattalik:
Tarozida bir-birini muvozanatlovchi jismlarning massasi biri xil;
Jismlar bir-birlari bilan birlashtirilsa, massalar qoyiladi, birgalikda olingan bir nechta jismning massasi ular massalarining yiglndisiga teng.
Massalar tarozilar yordamida bunday oMchanadi: massasi birlik sifatida qabul qilinadigan e jism tanlab olinadi. Bu massaning ulushlarini ham olish mumkin deb faraz qilinadi.
