Alisher navoyi nomidagi samarqand davlat universiteti

Ko`p tomlik «O`zbyekiston xalqlari tarixi»ning nashrlari

Ko`p tomlik O`zbyekiston xalqlari tarixi asarining yaratilishi uchun zaruriyat syezila boshladi. Sababi, sho`rolar tizimining butun siyosiy tarixini bilish, mana shu oqibatlarni ochib byerar edi. Bu davrda ilmiy – tadqiqot ishlarini muvoffiqlashtirishni SSSR fanlar akadyemiyasining 1990 yilda tashkil etilgan O`zbyekiston filiali (O`z FAN) amalga oshirdi. 1943 yil noyabrda O`z FAN bazasida ryespublika Fanlar akadyemiyasi tashkil topdi. 1944 yilda O`zFA tarkibida 818 nafar ilmiy va ilmiy tyexnik xodimlar bor edi. Oliy ta`lim tizimida ham olimlarning, xususan tarixchilarning yirik otryadi ishlar edi.

Tarixchilar kommunistik mafkura doirasida bo`lsada, o`z oldilariga urush davri qo`ygan vazifalarning mas`uliyatliligi va muhimligini tushungan holda ijodiy kuch-g`ayratini fashizm mafkurasiga qarshi kurashga, gitlyerchilarning bosqinchilik siyosatini fosh qilishga, xalqimizning uyksak vatanparvarlik tuyg`ularini tarbiyalashga qaratdilar.

Ryespublika tarixchilari «O`zbyekiston xalqlari tarixi» -ikki jildlik fundamyental asarni yaratishga kirishdilar.

Bu asarni yozishda olimlardan Y.G`.G`ulomov, T.N.Qori Niyozov, S.P.Tolstov, M.E.Voronyets, E.SH.Rajabov, A.Yakubovskiy, V.I.Zohidov, V.A.Shashkin, K.B.Tryevyer va boshqalar qatnashdilar. Lyekin birinchi bor yaratilgan bu fundamyental asar kommunistik mafkura asosida yozilgan bo`lib, unda tarixiy voqyealiklar soxtalashtirilgan, g`oyaviy jihatdan noxolis ilmiy xulosalar qilingan edi.

Shu bilan bir qatorda sharqshunos olimlar o`zbyek xalqining boy madaniy myerosini o`rganishga katta e`tibor byerdilar. A.Rasulov, V.Zohidjonov, E.Muhamyedxo`jayev, A.A.Syemyonov, D.T.Voronovskiy va boshqalar qadimgi qo`lyozmalarni o`rganish va ilmiy izohlash ishlari bilan samarali shug`ullandilar.

Haqiqatdan ham 1944 yilda Ryespublika davlat kutubxonasining Sharq qo`lyozmalari bo`limi bazasida O`z FA Sharqshunoslik instituti ochilib, uning birinchi diryektori vazifasini profyessor A.A.Syeynov tayinlangan edi.

Jamiyatshunoslik olimlarning tadqiqotlarida O`zbyekiston xalqlarining ijtimoiy-falsafiy (I.M.Mo`minov) va tabiiy-ilmiy tafakkuri tarixi masalalari muhim o`rin egalladi. Bir qator falsafa tarixiga oid asarlar e`lon qilindi, ularda fashizmning irqchilik g`oyalari, jahonga hukmronlik qilish da`volari fosh etildi.

Urush davri qiyinchiliklariga qaramasdan, oliy maktab rivojlanib bordi. 1945 yilda O`zbyekistondagi oliy o`quv yurtlarining soni faqat tiklanib qolmasdan, shu bilan birga urushdan oldingi davrga nisbatan 3 taga ko`paydi. Markazdan ko`chirib kyeltirilgan institutlar hisobiga, talabalar soni 19061 tadan 21195 tagi yetdi.

Mustabid tuzum 40-yillar oxiri 50-yillar boshlarida ryespublikada siyosiy kompaniyalar o`tkazib, 1952 yil 21-22 fyevralda bo`lib o`tgan O`zKP (b) MQning X plyenumini o`tkazdi. Tarixchi A.X.Boboxo`jayev panturizmni targ`ib qilishda ayblandi.

Plyenumda, ayniqsa, O`zbyekiston xalqlari tarixini yoritish masalasida jiddiy tanqidiy fikrlar bildirildi. Ushbu plyenum «O`zbyekiston va O`rta Osiyo Rossiyaga qo`shilgan», ko`p tomlik «O`zbyekiston xalqlari tarixi» ikkinchi jildida «Tyemur davlati madaniyati oshirib uyborilgan» va «1898 yilgi Andijon qo`zg`oloni ryeaktsion harakat» - dyegan, aslida haqiqatni inkor etuvchi kommunistik mafkura nuqtai nazaridan baholar byerildi.

Xullas, 40-yillar oxiri 50-yillar boshlari stalinizm davrida mustabid tuzum o`z xalqiga qarshi o`tkazgan ommaviy qatag`onlarning navbatdagi bosqichi bo`ldi. Bu qatag`onlarga uchragan ziyolilar orasida taniqli tarixchi olimlar ham bor edi.

Asossiz qatag`on qilinganlarni oqlash «xalqlar otasi» vafotidan kyeyin boshlandi. Ammo, Stalinning vafotidan kyeyin ham boshqacha fikrlovchilarga nisbatan ta`qib qilishlar to`xtamadi. Bu esa o`z navbatida ko`plab ko`p tomlik O`zbyekiston xalqlari tarixi asarlarning rus va o`zbyek tillarida qaytadan yozilishi hollariga olib kyeldi.