Alisher navoyi nomidagi samarqand davlat universiteti

3. Hofiz Tanish Buxoriyning «Sharafnomai shohiy» asari.

O`zbek davlatchiligi tarixida shayboniylar sulolasi hukmronligi muhim o`rin tutadi. Buxoro xonligida bu sulola hukmronligi davrida tarixshunoslik ancha yuksalganini A.A.Semyonov, A.Y.Yakubovskiy, B.Ahmedov kabi taniqli tadqiotchilar haqli ravishda e`tirof etishgan. Tadqiqotchi P.P.Ivanovning fikricha, shayboniylar davrida Buxoro xonligida madaniyatning rivojlanishida Eronda hokimiyatni qo`lga olgan Shoh Ismoilning Erondagi va Hirotdagi sunniylarni ta`qib ostiga olgani ham o`z ta`sirini o`tkazdi. Chunki ta`qiblar tufayli bu erdagi madaniyat namoyandalari, shoirlar, olimlar Buxoro xonligiga kelib, o`rganib qolganlar. Bu davrda Buxoro xonligida tarixnavislik adabiyot, tarjima san`ati, xattotlik, me`morchilik sohalarida katta uytuqlar qo`lga kiritilgani ma`lum.

Xususan, V.V.Bartol’dning fikricha, shayboniylar davrida tarix va adabiyot sohalarida yaratilgan asarlar soni, sifati bir qadar ortgan. Ayniqsa, Hofiz Tanish Buxoriyning «Sharafnomayi shohiy» («Shohlarni sharaflovchi asar») asarini alohida ta`kidlab o`tish joiz.

«Abdullanoma» yoki «Sharafnomayi shohiy» asarining ijodkori XVI asrda yashab o`tgan buxorolik shoir va yirik tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U 1549 yilda Buxoroyi sharifda nufuzli mansabdor xonadonida dunyoga kelgan.

Hofiz Tanish Buxoriy o`z davrining chuqur va keng ma`lumotli kishilaridan bo`lib, 1584 yili Abdullaxon soniyning (1583-1598 yy.) yaqin odami Qulbobo ko`kmdotning tavsiyasi bilan Abdullaxoning xizmati qabul qilingan va uning shaxsiy voqeanavisi, tarixchisi vazifasiga tayinlangan. Hofiz Tanish Buxoriy umrining oxirigacha shu lavozimda ishladi. Maleho Samarqandiyning ma`lumotiga ko`ra, Hofiz Tanish 1589 yili xotini tarafidan zaharlab o`ldirilgan.

«Sharafnomayi shohiy» asarida O`zbekiston, Qozog`iston, shuningdek, qisman, Afg`oniston va Eronning XVI asrdagi tarixi ijtimoiy-siyosiy jihatdan bayon qilinadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg`ar va Rossiya o`rtasidagi munosabatlar haqida ham qimmatli ma`lumotlar bor. Asar XVI asrning 80 yillari oxirida yozib tamomlangan. Hofiz Tanishning zamondoshi shoir va adabiyotshunos olim Mutribiyning guvohlik berishiga qaraganda, asarning oxirgi qismini, xonning topshirig`i bilan, qozi Poyanda Zomoniy (1602 yili vafot etgan) yozgan. Lekin, bu fikrni boshqa manbalar tasdiqlamaydi.

«Syarafnomayi shohiy» asari qofiyat nasr, ya`ni saj-murakkab badiiy uslubda yozilgan. Unda she`riy parchalar Firdavsiy, Rudakiy, Sa`diy, Kamoliddin Binoiy, Mushfiqiy va muallifning o`z she`rlari, «Qur`oni karim» oyatlari, «Hadisi sharif»lardan parchalar ham ko`p. XVI asrning 30-60 yillari orasida uyz bergan voqealar saroyida muntazam yuritib turiladigan kundalik daftar, sodir bo`lgan muhim siyosiy voqealarning shohidi bo`lgan keksa kishilarning og`zaki axborotlari asosida, 70-80 yillar voqealari esa muallifning bo`lib o`tgan voqealarda shaxsan o`zi qatnashib to`plagan daliliy ma`lumotlar asosida yozilgan.

Ushbu asarning qo`lyozma nusxalari ko`p. 1995-1997 yillarda kitob ikkita alohida qismlardan iborat holda B.Ahmedov tomonidan nashr etildi.