|
ushbu
she’r birinchi yod olgan g ‘azali ekanligini e ’tiro f etgani
yanada ahamiyatlidir. Keyingisi, Shohrux mirzo vafotidan so‘ng
Alisherlar
oilasining Iroqqa (hozirgi Eron) ko ‘chishi va Taft
qishlog'ida
Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashuvi bilan
bog‘liq tafsilotlardir. Bu
paytda
Navoiy, o‘z e ’tiroficha, olti
yoshda b o ig an . Boshqa o‘rinlarda bolaligiga taalluqli yosh
sanalarini ko‘rsatmagan.
YIGITLIK DAVRI
Manbalarda keltirilishicha, Navoiy yoshlik davrining bir
muddatini Abulqosim Bobur saroyida o ‘tkazgan. Abulqosim Bo
bur 1456 yili qishlash uchun M ashhadga ko‘chganda Alisher va
Husayn Boyqaro ham u bilan ketishadi. 0 ‘sha qish (1457)
Abulqosim Bobur vafot etadi, Xondamir “Habib us-siyar”da aniq
ko‘rsatishicha, Alisher Navoiy Abulqosim Bobur bilan birgalikda
Mashhadda bo‘lgan va sulton vafotidan keyin shaharda qolib, ilm
takomili bilan shug‘ullangan.9' Biroq u Navoiyning Mashhadda
qancha vaqt yashaganligi haqida na bu va na boshqa asarlarida
hech qanaqa m a’lumot berib o ‘tmagan. Umuman, bu haqda so‘z
yuritgan manbalarda uning Hirotga qachon qaytgani aytilmagan.
Bartold ko‘rsatishicha, Alisher Hirotga 1464 yili qaytgan.
Olimning manbalarda ko ’rsatilmagan xronologiyani bu qadar
aniq aytishidan maqsadi, nazarimizda, aynan shu sanada Abu
Sa’id saltanatida kechgan og‘ir siyosiy voqealarga Navoiyni
bevosita aloqador qilish, shuning natijasida Navoiy va Abu Sa’id
ixtilofiga siyosiy tus berish boMganligi ehtimol. Aytish kerakki,
Bartold tomonidan tarixiy-siyosiy faktlaming Navoiy shaxsiyati
atrofida bog‘lanishi shu qadar tabiiy chiqqanki, olimning fikrlash
tarzi
keyingi
navoiyshunoslik
tadqiqotlari rivojiga ta ’sir
ko‘rsatmay qolmadi. Barcha tadqiqotlarda bir ovozdan Navoiy
Abulqosim Bobur vafot etgach Mashhadda qolib, 1464 yili
97 Хабиб ус-сияр. Кулёзма. IV жилд. - Б.217.
176
Hirotga qaytgani bitiladi. Navoiyning Mashhaddagi hayoti
tafsilotiari shoiming o ‘z asarlarida uchrab turadigan xotiralari
asosida tiklandi. Jumladan, Alisherning Mashhadda qolib, ilm
takomili bilan mashg‘ul b o lish i, Imom Rizo ziyoratgohidagi
hujraga joylashib, o‘sha yerga istiqomat qilishi va ko ‘pgina
shoiru ilm ahli bilan muloqotda b o ‘lishi, hujrada betob b o ‘lib
yotganida Kamop
Turbatiy,
Pahlavon
Muhammad bilan
tanishishi mantiqan Abulqosim Bobur vafot etgan 1457 yildan
1464 yilgacha o ‘tgan yetti yillik davr bilan b o g liq tarjimai holni
qat’iylashtirdi.
Ammo
olimlarimiz
tomonidan
mazkur
xotiralaming birida keltirilgan muhim bir jihat e’tiborga
olinmaganligi oqibatida shoir tarjimai holining birmuncha
xiralashib qolganligini sezish mumkin. Xususan, Alisher Navoiy
“Holoti Pahlavon Muhammad” asaridagi
Pahlavon bilan
uchrashuvi zikrida o ‘zini M ashhadga “ayni itlosu falokat va
samavishu ranjurish” yetaklab kelgani va bu zamonda Xuroson
Abu Sa’id mirzo q o lid a b o iib , Hirot ahli Samarqand ahliga asir
va mute bolganligini ko‘rsatadi48. Diqqat qilsangiz, Navoiy
aytmoqchi, uni Mashhadga tortgan sababiar, bu ifloslik, ya’ni
o £rta asrlarda bu kalima chorasizlik m a’nosida ishlatilgan;
ikkinchisi - falokat, uchinchisi esa sam avisht, ya’ni taqdir,
peshona hamda to ‘rtinchisi - ranjurish. Mazkur oxirgi kalima
ham forsiy b o iib , xafachilik m a’nosini bildiradi. Demak,
Alisher chorasizlik, falokat, taqdir va xafagarchilik oqibatida
Mashhadga kelgan. Bu alamzada ohangni biz bilgan Abulqosim
Bobur davriga b o g la b bolm aydi. Alisher Abulqosim Boburga
farzand о ‘mida hisobianardi (Davlatshoh Samarqandiy) va uni
Mashhadga Bobur keltirgan edi. Ko‘rinib turibdiki, voqea Abu
Sa’id zamonasida ro ‘y bergan. Manbalardan m a’lumki, Abu
Sa’id Abulqosim Bobur vafot etgan yilning o ‘zidayoq Xurosonni
egallaydi.
98 Алишер Навоий. Холоти Пахлавон Мухаммад //Мукаммал асарлар
туплами. - Тошкент: Фан, 1999. T.XV. - Б.114.
177
Navoiy 1464 yili emas, balki ilgariroq Hirotga qaytgan
bam bo‘iishi mumkin. Sanani aniq ko‘rsatishning imkoni yo‘q,
chunki manbalarda bu haqda m a’lumot yo‘q. Ammo bir narsa
aniq. Alisher Abu Sa’id mirzo davrida Hirotga qaytgan. Bu
haqda “Habib us-siyar” asarida “Sulton Abu Sa’id zamonida
Hirot dor us-saltanatiga qaytib, bir muddat ul iqboloshiyonlik
ostona xizm atida bo‘Idi99 degan qayd mavjud. Navoiyning
“Majolis”da keltirilgan Abu Sa’id tarixini yozayotgan Mavlono
Abusamad Badaxshiy va sultonning xos mulozimi Shayximbek
Suxayliy bilan yaqin do‘stligi haqidagi xotiralari yana bir
dalildir”.100 Bundan m a’lum b o iad ik i, Navoiy M ashhadda ikki
marta muqim yashagan: bir marta Abulqosim Bobur bilan borib,
ilm takomili bilan shug‘ullangan, ikkinchi marta Abu Sa’id
Mirzo davrida chorasizlik, falokat, taqdir va xafagarchilik
oqibatida Mashhadga kelgan. Demak, Abu Sa’id taxtni egallab
Xurosonda nisbatan osoyishtalik o'm atilgach, Alisher Xirotga
kelgan va muayyan bir muddatdan so‘ng yana Mashhadga
qaytgan ko'rinadi. Temuriy sultonlarga ulkan ehtirom ruhida
tarbiyalangan, bu ulug4 xonadonga yaqinlik hissidan m ag‘rur va
eng asosiysi, ijodiy g ‘ayrati mavj urgan yosh shoiming sulton
himoyasiga, poytaxt. adabiy muhitiga shoshilishi mantiq nuqtai
nazaridan tabiiy. Shoiming chuqur nadomat bilan Hirotning
“Samarqand ah’iiga asir va mute” ekanligini ta ’kidlashi uning
Abu Sa’idga bo‘lgan salbiy munosabatini yaqqol namoyon
qiladi.
Demak, bizga hozircha nom a’lum voqea tufayli
Navoiyning Abu Sa’iddan ko‘ngli qolgan deyish mumkin.
Shunday bo ig ach , Abu Sa’id mirzoning tazyiq o ‘tkazishidan
xavfsirab M ashhadga qochgan Navoiyning 1464 yili vana
Hirotga qaytishi mantiqan ishonarli emas.
Yuqoridagi mulohazalar zamonaviy navoiyshunoslikda
qabul qilingan “N avoiy Samarqandga aynan Hirotdan yo‘l
olgan” qabilidagi xulosani ham muayyan m a’noda shubha ostiga
99 Х,абиб ус-сияр. - Б Д 17.
100
Мажолис ун-нафг;ис. - Б.44.
178
qo‘yadi. Navoiy Samarqandga to ‘g ‘ri Mashhaddan yo‘l olgan
b o ‘lishi
ham mumkin, Navoiy haqidagi manbalarning birortasida
uning Samarqandga aynan Hirotdan to ‘g‘ri ravona b o 'lg an i
aytilmaydi.
Mirxond,
Xondamir
va
boshqa
N avoiy
zamondoshlari bu safami “Xurosondan Samarqandga” tarzida
ifodalaganlar. Mashhad ham Xuroson tarkibida ekanligi hisobga
olinsa, zamonaviy navoiyshunoslikda Navoiyning Samarqandga
jo ‘nashi tafsilotlarida noaniqliklar mavjudligi ravshanlashadi.
Navoiyning
Samarqandga
ketish
oldidan
Sayid
Hasan
Ardasherga yoMlagan maktubi ham aynan Hirotdan yozilganini
tasdiqlovchi birorta manbaviy m a’lumot yo ‘q.
Do'stlaringiz bilan baham: |
