Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

“ MAXZANUL ASROR” DOSTONI HAQIDA
“Maxzan ul-asror” 
(“Sirlar xazinasi”) 
-
Nizomiy 
“Xamsa”sining ilk dostoni bo‘lib, u hijriy 572 - milodiy 1175Y76 
yilda yozib tugallangan.24 Bu haqda asar nihoyasida shoiming 
o‘zi shunday yozadi:
Etsam agar oy sanasin oshkor,
Kun yigirma to‘rtu a w al bahor.
Yil esa hijratdin o ‘tib ul zamon,
Besh yuzu yetmish iki erdi hamon.
“Maxzan ul-asror” mashhur m utasavvif adib Hakim 
Sanoiyning “Hadiqat ul-haqiqa” (“Haqiqat b o g 'i”) dostoniga 
nazira tarzida bitilgan boMsa-da, u kabi xafif bahrida emas, balki 
sare’i musaddasi matviyi maqsur (mavquf) vazni (muftailun 
muftailun foilun 
( - V V - \ - V V - \ - V - )da yaratilgan 
boMib, 2264 bayt (4528 misra)dan iborat. U ijtimoiy-falsafiy, 
axloqiy-ta’limiy doston boTib, so‘fiyona ruhdan xoli emas. Asar 
yagona syujet chizigMga ega emas. U 59 bob: 18 muqaddima, 20 
maqolat va ularga ilova tarzida keltirilgan 20 hikoyat va 
xotimadan iborat. Ular: ikki munojot, Payg‘ambar vasfi, m e’roj 
ta’rifi, to 'rt n a ’t, Bahromshoh madhi, o ‘zining ta ’zim adosidagi 
so‘zi, asaming maqomi va martabasi haqidagi fikri, so‘z fazilati 
bayoni, nazmning nasrdan afzalligi, ikki xilvat va ulaming ikki 
samarasi, tungi ishrat xususida, yigirmatadan maqolat va hikoyat 
va xotima. Muqaddima qismlar garchi Sharq dostonchiligi 
an’analariga ergashib yozilgan b oisa-da, so‘z fazilati, nazm va 
nasr qiyosiga bag‘ishlangan boblar hamda ikki xilvatda 
muallifning dasturilamal xarakteridagi fikr va qarashlari ilgari 
surilgan. Maqolatlarda esa u insonning yaratilishi, hukmdorlik va 
adlu insof, dunyo hodisalari, shoh va xalq munosabati, keksalik 
va yoshlik, insoniylik fazilat lari, yaratilish mohiyati, dunyoning
24 Bu haqda qarang: Ochilov E.Ko‘ngiJ olamiga sayohat. Nizomiy Ganjaviy 
“Xam sa” asari, Bako-2021, 3-B.
55

---

bevafoligi, uning 
mazammati, tarkidunyo va tirikchilik 
tashvishlari dan najot topish, oxirzamon alomatlari, g'allat 
tanqiidi, hasadgo‘ylar malomati, maslak yo ‘lida sobitlik, ibodatu 
tajrid, munofiqlarni yozg‘irish, oxirat bilan yuzlashish, zamon 
ahlining beadabligi kabi mavzularda bahs yuritadi. Shoir avval 
mavzuga oid o ‘z fikru qarashlarini bayon etib, keyin so‘zlarining 
tasdig‘i uchun hikoyat keltiradi. Shu tariqa, m uallif o ‘quvchini 
o ‘z sirlar xazinasiga “taklif etar ekan, uni jamiyat va inson 
hayotining biri oshkor, biri pinhon sirlari bilan yaqinroq 
tanish'drishni maqsad qilib qo ’yadi. Binobarin, “Maxzan ul- 
asror’'ni shoim ing hayotiy kuzatishlari asosidagi falsafiy, ijtimoiy 
va axloqiy qarashlarining badiiy majmuasi deyish mumkin”25.
“M axzan ul-asror” - Nizomiyning A llo h - Olam-Odam 
munosabatlari borasidagi k o ‘p yillik kuzatishlari va tafakkuri 
natijasida anglaganlari, hayot mohiyati va inson umrining 
mazmuni xususida o ‘ylaganlari, ideal jam iyat va komil inson 
haqida istaganlarining badiiy obraz va timsollar vositasidagi 
nazrniy talqinidir.
Inson-hayot-jam iyat haqidagi 
qarashlari 
darj 
etilgan 
k o ‘ngil daftaridir.
Ayni jihatdan, “Maxzan ul-asror” - shoirning o ‘ziga xos 
hayotnomasi, avlodlarga esa yo'riqnomasidir.
Dunyoning barcha donishmandlari kabi, Nizomiyni ham 
dunyoning mohiyati, hayotning mazmuni, insonning jamiyatdagi 
o ‘rni, turli insoniy fazilat va illatlar kabi azaliy va abadiy 
muammolar 
qiziqtirgan, 
qiynagan, 
tafakkur 
ummoniga 
cho‘mdirgati. Ayni hayotiy masalalar, odamlararo munosabatlar, 
inson xilqatining turfa tuslanishu turlanishlari to ‘g‘risidagi 
qarashlarini 
turli 
mavzularga 
ajratib, 
doston 
tuzilishini 
shakllantiradi. Diqqat qilinsa, adolatli jamiyat, odil hukmdor, 
komil inson tushunchalari shoir qarashlarining markazida turadi. 
Bu yo’lda asosiy to ‘siq b o ig a n dunyo va insoniy illatlar tanqidi 
dostonda muhim o ‘rin tutadi. Asarda asosiy e ’tibor dunyo
25 
Эркинов С., Ганихонов М. Низомий Ганжавий. - Тошкент: 
“Фан”, 1992. 20-бет.
56

---

mazammati va insoniy illatlar tanqidiga yo’naltirilganligi bejiz 
emas. Y iginna maqolatdan beshtasi, ya’ni to itd a n biri dunyoga 
bag‘ishlangani bejiz emas: “Dunyo hodisalari xususida” (3- 
maqolat), “Dunyo tashvishlaridan 
qutulish bayonida” (9- 
maqolat), 
“Dunyoning 
bevafoligi bayonida” 
(11-maqolat), 
“Tuproq manzili bo‘lmish dunyoga vido aytish” (12-maqolat), 
“Dunyoga ta ’na-malomat yog'dirish” (13-maqolat). 
Insonning 
yaratilishi, tabiati, fazilat va illatlari bilan esa o ‘n uch maqolat -
asaming teng yanni bogMiq deyish mumkin: “Odam Atoning 
yaratilishi 
xususida” (1 -maqolat), 
“ KeksaLik vasfida” (5- 
maqolat), 
“M avjudot 
e ’tibori 
bayonida” 
(6-maqolat), 
“Odamiylikning butun 
xilqatlardan ustunligi” (7-maqolat), 
“Yaratilish 
bayonida” (8-maqolat), “Oxirzamon 
alomatlari 
bayonida” (10-maqolat), “G ‘aflatga malomat yog‘dirish” (14- 
maqolat), “Hasadgo‘ylarga malomat yog’dirish” (15-maqolat), 
“Maslak yo ‘lida jadai olg‘a bosish bayonida” (16-maqolat), 
“ lbodatu tajrid bayonida” (17-maqolat), “Munofiqlarga malomat 
yog'dirish” (18-maqolat), “Oxirat ila yuzlashuv bayonida” (19- 
maqola), “Zamondoshlarning beadabligi bayonida” (20-maqolat). 
Aslida qolgan barcha boblar ham u yoki bu darajada inson bilan 
bogMiq. Shoh-xalq-jam iyat-adolat masalalari ham dostonning 
tayanch qismlaridan hisoblanadi: “Insof, adolat himoyasida 
shohga pandu nasihat” (2-maqolat), “Podshoning raiyatga husni 
rioyati bayonida” (4-maqolat). Lekin “Noumid podsho va uni 
Alloh afv etgani hikoyati” (I-maqolat), “Sulaymon va dehqon 
hikoyati” (3-maqolat), “ Faridun va ohu hikoyati” (7-maqolat), 
“Zolim podsho va rostgo‘y kishi hikoyati” (14-maqolat), “Yosh 
shahzoda va uning keksa dushmanlari hikoyati” (15-maqolat), 
“Jamshid va uning xos mahrami hikoyati” (18-maqolat), “Horun 
ar-Rashid va sartarosh hikoyati” (19-maqolat) kabi hikoyatlar 
boshqa m aqolatlar ham ayni mavzudan ayri emasligini k o ‘rsatadi. 
Shu bilan birga, muqaddima boblar hamda “Odam Atoning 
yaratilishi xususida” (1-maqolat), “Yaratilish bayonida” (8- 
maqolat), “Oxirzamon 
alomatlari 
bayonida” (10-maqolat), 
“ lbodatu tajrid bayonida” (17-maqolat), “Oxirat ila yuzlashuv
57

---

bayonida” (19-maqolat) va dunyo bilan bogMiq maqolatlar, 
“Noumid podshoh va uni Alloh afv etgani hikoyati” (1-maqolat), 
“Tavbabuzar zohid hikoyati” (9-maqolat), “ Iso alayhissalom 
hikoyati” (10-maqolat), “Sohibnazar m o‘bad hikoyati” (11- 
maqolat), “Hoji va soTiy hikoyati” (13-maqolat), “Pir va murid 
hikoyati” (17-maqolat) kabi hikoyatlar asaming diniy-tasavvufiy 
asoslari ham mustahkamligidan dalolat beradi. “Nizomiy hayotda 
nima muqaddasu nima fahsh, inson nima uchun intilmogM, 
nimani rad qilm og‘i kerak degan savollami o ‘rtaga qo‘yar ekan, 
bu savollarga javob berishda Q ur’on suralariga murojaat qiladi, 
hadislami asos qilib oladi, o‘zining uzoq yillik hayotiy 
kuzatishlari dan kelib chiqadi”26.
Jaloliddin Rumiyning 6 kitobdan iborat “Masnaviyi 
m a’naviy” nomli muazzam asari, Farididdin Attorning “Mantiq 
ut-tayr”, 
“ Ilohiynoma”, 
“Asromoma”, 
“Ushtumoma”, 
“ Bulbulnoma”, “ Pandnoma”, Hakim Sanoiyning “Sayr ul-ibod”, 
Mahmud Shabustariyning “Guishani roz” singari forsiy so'z 
san’ati durdonalari tarjimasida qalami qayralib, malaka va tajriba 
hosil qilgan, mumtoz adabiyotning mohir tarjimoniga aylangan 
0 ‘zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol “Maxzan ul-asror”ni ham 
o ‘zi yaratilgan sare’i musaddasi matviyi maqsur (mavquf) 
vaznining ayni o ‘zi bilan tarjima qilib, taijimada shakl va 
mazmun birligiga erishgan. Chunonchi:
Beh, ki suxan \ deф isan- \ d-ovari,
To suxan az 
da-ast balan- d-ovari.
- V 
V -
\ - V 
V -
\ — v —
Yaxshi erur 
\ so‘zni pisan- \ d aylasang,
So‘-o‘z maqo- 
\ mini balan- 
\ d-aylasang. 
muftailun 
\ muftailun 
\ foilun
Bizda o‘tmish shoirlari asarlarini amzda tarjima qilish talab 
etiladi. Chunki biz aruzdan butkul uzilib kctganimiz yo‘q. 
Binobarin, J.Kamolning asarni o 4z an'anaviy vaznida taijima 
qilishi o ‘zini oqlagan. Ayni paytda, dostonni o ‘z vaznida taijima
26 
Эркинов С., Г'анихонов М. Низомий Ганжавий. - Тошкент 
“Фан”, 1992. 21-бет.
58

---

qilish mutarjimga muammo tug‘dirmaganidek, uni o‘z vazniga 
solib o ‘qish o‘quvchiga ham qiyinchilik tug‘dirmaydi. Chunki bu 
vazn ohang jihatidan 4x4x3 turoqli 11 hijoli barmoq vazniga 
yaqin va uni ayni vaznga solib o ‘qish mumkin:
4 
4 
3
Ahli qalam \ cheksa-da so'z \ ranjini,
So‘zda ochur \ ikki jahon \ ganjini.
Badiiy tarjimada so‘z!ami 
emas, balki 
ular qatida 
yashiringan m a’noni tarjima qilish muhim hisoblanadi. Lekin bu 
talab sobzm a-so'z tarjimaning ahamiyatini butunlay inkor 
etmaydi. Matn imkon bergan o ‘rinda so ^ m a -so 'z tarjima ham 
kerak, b a ’zida hatto zarur ham. Chunki so‘zm a-so‘z tarjima 
imkoniyati mavjud bo‘lgan holda so‘zni aylantirishga, aniq-tmiq 
anglashilib turgan m a’noni mavhumlashtirishga hojat yo‘q. 
Xususan, yaqin va lug‘at tarkibida umumiylik kovp tillardan 
tarjimada bu imkoniyatdan samarali foydalanish kerak.
Shu o'rinda ta’kidlash joizki, tarjimashunoslikdagi yaqin va 
uzoq tillar tushunchasi tilshunoslikdagi ayni tushunchadan 
farqlanadi. Agar tilshunoslikda bir oilaga mansub tillar yaqin 
yoki qardosh, boshqa-boshqa oilaga mansub tdlar esa uzoq tillar 
hisoblansa, tarjimashunoslikda tillaming uzoq-vaqinligi ulardagi 
leksik jihatdan umumiylikning ko‘p yoki 
ozligiga ko‘ra 
belgilanadi. Chunki “qanday tildan bo‘lmasin.. badiiy asar 
tarjimasida original lingvistik xususiyatlarining asosiy omili 
sifatida leksika maydonga chiqadi”2'. Bu bejiz emas. Negaki, 
adabiyot so‘z san’ati, badiiy matnning asosida esa so‘z > otadi.
M a’lumki, o'zbek tili turkiy, tojik tili esa eron.iy tillar 
oilasiga mansub. Boshqa-boshqa oilalarga mansubligi j.'hatidan 
ular o'zaro uzoq tillar hisoblanadi. Lekin asrlar 
m o b a y n id a
bir 
ju g ‘rofiy hududda yonma-yon yashab kelganlari, bir xil iqtisodiy- 
ijtimoiy muhitda rivojlanganlari, xo‘jalik yuritish va turmush 
tarzidagi umumiyliklar, tarixi, dini, ruhiyati va madaniyatidagi
27 
Исомиддинов 3. “Алдокчи сузлар” билан бахс \\ 
Таржима 
санъати ( Маколалар туплами). 5-китоб. 
-
Тошкент: Гафур i улом 
номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти, 1980. 154-бет.
59

---

mushtarakliklar, adabiyot va san’atining yagona an’analar asosida 
taraqqiy etgani bu ikki xalqning tili mutlaqo boshqa-boshqa 
oilalarga 
mansubligiga 
qaramay, 
ularda 
har 
tomonlama 
uyg‘unlikning yuzaga kelishiga, leksik jihatdan umumiylikning 
paydo bo'lishiga olib kelgan. J.Kamol forsiy til bergan bu 
imkoniyatdan o ‘z tarjimalarida samarali foydalanadi: o ‘z o ‘mida 
so‘zma-so‘z tarjima qiladi, o‘z o ‘rnida ijodiy. Jumladan, quyidagi 
baytni so‘zm a-so‘z tarjimaning yorqin va go‘zal namunasi deyish 
mumkin:
Har ki rahe raft, nishone bidod,
Har ki bade kard, zamone bidod.
Kimki yurar yo‘lga nishon bergusi,
Kimki yomon erdi, tovon bergusi.
Birinchi misra tarjimasi so‘zm a-so‘z asliyatga muvofiq. 
Ikkinchi misra taijimasida esa “zamon” so‘zi “tovon” bilan 
aimashtirilgan. Bunda “Yomonlik qilgan shu zamonning o ‘zida 
jazosini oladi” degan fikr qofiya talabi bilan “Yomon kishi 
yomonligining tovonini to‘laydi” tarzida biroz o ‘zgartirib tarjima 
qilinganki, bu ham aslida “Yomon kishi jazosini oladi” degan 
hikmatning ayni o ‘zidir.
Quyidagi bayt taijimasi xususida ham shunday deyish 
mumkin:
Tan chi shinosad, ki turo yor kist,
Dil buvad ogah, ki vafodor kist.
Tan sira bilgaymi, senga yor kim?
Dil o ‘zi ogoh - vafodor kim?
Bu yerda birinchi misradagi “Tan qaerdan biladi?” degan 
jum la “Tan sira bilgaymi?” deb olingani bilan bu ikki ibora 
m a’no jihatidan o ‘zaro mushtarakdir.
Taijimon faqat asliyat mazmunini berishnigina emas, balki 
uning badiiy go‘zalligini ham qayta yaratishni, asarning ta ’sir 
kuchini ham saqlab qolishni va tarjimaning ham asliyat kabi 
jaranglab chiqishi, boshqa zaminda gullab meva bergan nihol
60

---

kabi o ‘zga tiIda ham asliy tarovatini ko‘z-ko‘z qilishi, tarjima 
o'quvchisining ham shuurini to‘lqinlantirib, ko ‘nglidan joy 
olishiga erishishi kerakki, bunga faqat katta mahorat bilan amalga 
oshirilgan ijodiy tarjima orqali yetishiladi. Jamol Kamol o ‘z 
taijimalarida bunga astoydil harakat qiladi. Quyidagi bayt 
tarjimasi buning yorqin namunasi:
Huqqa purovoz ba yak dur buvad,
Gung shavad chun shikamash pur buvad.
Baytning mazmuni: “Ichida birgina dur bo‘lgan sadafning 
ovozi olamni buzadi. Holbuki, qomi durga to‘Isa, u gungga 
aylanadi” . Bu “Bo‘sh idishning ovozi baland chiqadi, ichi to‘la 
bo‘lsa, xomush tortadi” degan xalq maqoliga o ‘xshash hikmatli 
so‘zdir. Taijimon o'zbek tilidagi nafis she’riyat tili uchun bir 
qadar qo ‘pol tuyulgan “qorin” va “gung” so‘zlaridan voz kechib, 
bayt mazmunini sof o ‘zbekcha va go‘zal ifcdalar vositasida qayta 
shakllantiradi. Natijada chinakam o ‘zbekona tarjima dunyoga 
keladi:
Huqqada bir dur esa, solgay nido,
Dur ila liq to ‘lsa, chiqarmas sado.
Badiiy 
tarjimaning 
antinomiyalaridan 
biri 
shundaki, 
tarjimon matnga qanchalik yopishib olsa, uni so‘zma-so‘z tarjima 
qilishga urinsa, asliyatdan shunchalik uzoqlashadi, aksincha, 
rnatndan bir qadar chekinib, unga ijodiy yondashsa, muallifning 
so‘zini emas, fikrini uqishga, asarning zohiriy m a’nosmi emas, 
balki botiniy mazmunini aks ettirishga inti Isa, asliyatga shuncha 
yaqinlashadi, go‘zal va mukammal taijima yaratadi. Chunonchi: 
Quvvati ko‘he zi g ‘ubore maxoh,
Otashi dege zi sharore maxoh.
Baytning mazmuni: “Changdan tog‘ kuchini, uchqundan 
o ‘choq o‘tini tilama” b o ‘lib, tarjimon ijodiy yondashuv asosida 
ritorik so‘roq san’atini qo‘llash bilan m a’noning ham bir parda 
baland va bir qadar ta’sirchan, ham o ‘zbek tilida jaranglab 
chiqishini ta ’minlagan:
Quvvati tog‘ qayda, g‘ubor qaydadir?
Qayda o ‘ehoq o ‘ti, sharor qaydadir?
61

---

Tarjimashunoslikda 
kompensatsiya 
degan 
tushuncha 
mavjud. Bu tarjimonning tarjima jarayonida qurbon berilgan bir 
tilga xos b o iib , ikkinchi tilga ko‘chirish qiyin b o ig a n ko‘p 
m a’noli so‘z, ibora yoki badiiy san’atlaming o ‘mini boshqa biror 
vosita bilan to ld irish g a urinishi. boshqacha aytganda, tovon 
to lash i. Jumladan, quyidagi baytning mazmuni: “Sitam tilini 
cho‘zib, uyim eshigini o ‘z muhri bilan b o g la d i” b o iib , asiiyatda 
konkret ifodalangan obrazli bu iborani o ‘zbek tilida ifodalashga 
qiynalgan taijimon uni umumlashtirib oladi, lekin buning evaziga 
ikki karra tovon to lag an : ham qoyilmaqom o ‘zbekcha ifoda 
topgan, 
ham 
tarse' 
san’atini 
qollagan 
va 
taijimaning 
muvaffaqiyatini ta’minlagan:
Dar sitamobodi zabonam nihod,
M o‘hri sitam bar dari xonam nihod.
Qahru itob etdi yana qanchalar,
Ranju azob etdi yana qanchalar.
Jamol Kamolning tarjimon sifatidagi ibratli fazilati, uning 
taijimalariga xos eng muhim xususiyat bu - ulaming asliyatga 
shakl va mazmun jihatidan har tomonlama muvofiq b o lish
barobarida, o ‘zbek tilida xuddi original asar singari shirali til, 
ravon uslub va jozib ohangda jaranglab chiqishidan iborat.
“Maxzan ul-asror”dan mutafakkir shoiming ko‘p yillik 
hayotiy kuzatishlari, teran tafakkuri mahsuli b o ig a n har biri xalq 
maqollariday jaranglovchi qator hikmatli so‘zlari ham o ‘rin 
olganki, J.Kamol ularni ham qiyomiga yetkazib taijima qilgan. 
Masalan:
Do‘stii har ki turo ravshan ast,
Chun dilat inkor kunad, dushman ast.
Kim u asl do'st, senga ravshan erur,
Tortmasa ko‘ngling, o ‘sha dushman erur.
0 ‘zbek tilida jaranglab chiqqan shoiming quyidagi hikmatli 
misralari ham o ‘quvchilar ko'nglidan jo y olishi shubhasiz:
62

---

Mayni sen ichguvchi, zaharda ne ayb?
Aybni sen etguvchi, dahrda ne ayb?
* 
* 
*
Qoida-qonunga yo‘q ersa qaror,
Baski buzilgaydi tamom ro ‘zgor.
* 
* 
*
Dushmani donoying etar qasdi jon,
D o‘st go‘lu nodon esa, andin yomon.
Aibatta, tarjima qator kamchiliklardan ham xoli emas. 
Jumladan, 
J.Kamol 
tarjimalari 
uchun 
xos 
bo'lgan 
ikki 
kamchilikni ayni tarjimada ham ko‘ramiz: biri - arxaik so‘zlarni 
suiiste’mol qilish bo‘lsa, ikkinchisi 
-
qofiya borasidagi 
e ’tiborsizligi. T o‘g ‘ri, u qator tushunarsiz arabiy-forsiy so‘z va 
iboralarga matn osti havolasida izoh beradi. Lekin izohsiz qolgan 
bunday so 'z va iboralar ham oz emas. Shu bilan birga, ba’zi 
misra va baytlarni tarjimasiz aynan qoldirib, matn osti havolasida 
ularga izoh beradi.
She’ming butun 
badiiy go‘zalligi, tarovati, jarangi, 
ta ’sirchanligi qofiya bilan. “Maxzan ul-asror” tarjimasida Jamol 
Kamol ко‘p lab pishiq-puxta, go‘zal, ta ’sirchan va ohorli 
qofiyalami mahorat bilan topib qoMlagan: