Deyilgan zamonin hisob aylasa,
Yig'ishtursa bo ‘Imas bori olti oy
Ki, bo ‘Idung bu ra 'nog ‘a suratnamoy.
Navoiy o ‘z beshligi kitobxonlar tomonidan qanday
baholanishini bilish uchun ustozi Abdurahmon Jomiyning
huzuriga boradi va unga “Xamsa”ni taqdim etadi. Jomiy asarni
birma-bir varaqlab, shoirga lu tf bilan munosabatda b o ia d i va bir
q o iin i shoirning yelkasiga qo‘yadi. Ustoz va pir Jomiyning q o ii
yelkasiga tekkach, shoir bir lahza hushini yo‘qotadi va taxayyul
olamiga g‘arq b o ia d i: Navoiy ajoyib bir gulistonda sayr qilib
yurib, bir guruh suhbatdoshlami ko ‘rib qoladi. Ulardan biri shoir
tomonga kelib, o'zini fors-tojik shoiri Hasan Dehlaviy deb
tanishtiradi va davradagilar shoirni k o im o q eh i ekanliklarini
aytadi. Navoiy hayajon bilan davra ahliga yaqinlashadi. Hasan
Dehlaviy davradagilarni Navoiyga tanishtiradi. O ila d a Nizomiy
Ganjaviy, uning ikki yonida Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon
Jomiy, ularning atrofida o iirg an lar esa Firdavsiy, Unsuriy,
Sa’diy, Sanoiy, Hoqoniy va Anvariylar edi:
"...
O'rtodag'ipinfarruxjamol
Ki, vas/ida keldi xirad nutqi lot,
Erur hazrati Shayx, ogoh bo ‘I!
Niyoz aylabon xoki dargoh bo
7.
О ‘ng ilgi sori anga payravdurur,
Jahon ofati - Mir Xusravdurur.
369
Yana bir yon ustodu piring sening,
Raqamxoni lavhi zamiring sening
Chit Sa'diyu, Firdavsiyu, Unsuriy,
Sanoiyu, Xoqoniyu, Anvariy”...
Davradagilar
Navoiyni
ko‘rishlari
bilan
o'rm laridan
turadilar. Uning bir qo‘lidan Xusrav Dehlaviy, ikkinchi q o iid a n
Abdurahmon Jomiy tutib, Nizomiyning yoniga o ‘tqizadilar.
Navoiy Nizomiyga ta'zim bajo keltirib, uning yoniga o ‘tiradi.
Nizomiy Navoiyning “Xamsa”siga yuksak baho beradi va
Jomiydan shoir haqqiga duo o‘qishini so‘raydi...
Shu onda Navoiy taxayyul olamidan qaytib qarasa, Jomiy
qo‘lini uning yelkasidan olgan va unga qarab turgan ekan, Jomiy
Navoiyni ulug‘ muddaoga yetishganligi bilan qutlab, Tangriga
shukrona keltirishga chorlaydi. Nihoyat Allohdan madad so‘rab,
ilohiy jum la bilan ibtido topgan “Xamsa” buyuk Yaratganga
shukronalik bilan yakun topadi:
Navoiy, qilib Tengri homing ravo,
Sanga ro 'zi etti ajoyib navo.
Uzot Tengri shukri navosig 'a til,
Navo ortuq Шаг esang, shukr qil!
Professor Najmiddin Kornilov talqiniga ko ‘ra, ‘ Saddi
Iskandariy” dostonining markaziga qo‘yilgan bosh g‘oya bu -
ibrat va ogohlikdir. Navoiy talqiniga ko‘ra, Iskandar aslida
shahzoda emas, balki vayronadan topilgan chaqaloq - onasi uni
tug‘ib, so‘ng vafot etgan. Farzandsiz Faylaqus go‘dakni topib, uni
o ‘ziga farzand bilib, parvarish etadi. Tabiatan darveshlar sulukiga
ishtiyoqmand, saltanat savdosidan bezor Iskandar zimmasiga
jahongirlik missiyasi tushadi. Jahongirlik va fotihlik da'vosi bilan
tarix sahnasiga chiqqan boshqa hukmdoriardan farqli o‘laroq,
Navoiy xalq orzu-istagi va Haq roziligi asosida dunyoda adolatli
hukmdorlikni o ‘matish, bilim va aql-zakovat, xayr-u saxovat,
mehr-u shafqat tantanasiga erishishni o ‘zining burchi deb bilgan
370
Iskandar obrazini yaratdi. Shu sababli, bu dostonning oxiri
qayg‘uli tugasa-da, Navoiy voqealar bayoni davom ida inson va
j ami у at, shoh va darvesh, hayot va o ‘lim, ustoz va shogird.
yaxshilik va yovuzlik, hikmat va hukumat kabi turli ijtimoiy-
siyosiy, axloqiy-falsafiy masalalar ustida m ushohada yuritadi.
Ana shu xulosalar, qissadan chiqarilgan hissalar tufayli Navoiy
tasvirlagan Iskandar jahongir podshohdan ko/'ra, xaloskor, adolat
o ‘matuvchi, tabiati hukmdordan ko‘ra darveshlikka ko‘proq
moyil, ilm-hikmatga maxzan bo‘lgan ma'rifatli shaxs sifatida
ko‘ngilga o ‘rnashadi.
“Saddi Iskandariy” dostoni “Xamsa”ning oxirgi dostoni
boMganligi sababli, muayyan darajada oldingi dostonlardagi
g ‘oyalarni umumlashtiruvchi xulosaviy xarakterga ega. Bu
dostondagi adolat, afv, yigitlik, to‘g‘rilik, karam va saxovat,
yigitlik, falakning jafokorligi haqidagi fikrlar “ Hayrat ul-
abror”ning
shu
mavzularga
bag‘ishlangan
’maqolatlardagi
fikrlaming davomi bo ‘lsa, oldingi dostonlaming markaziy
qahramonlari bo ‘lgan Majnun (33- va 66-boblar), Bahrom G o‘r
(54-bob) va Farhod (68-bob)lar hikmatli boblardan so‘ng asosiy
g ‘oyaning isboti sifatida keltirilgan hikoyatlarda qatnashadi. Bu
esa, Navoiyning “Xamsa”siga beshta mustaqil doston majmui
emas, balki murakkab arxitektonikaga ega yaxlit bir asar sifatida
qarash va o ‘rganishni taqozo etadi.
“Saddi
Iskandariy”
mutaqorib
bahrining
mutaqoribi
musammani mahzuf
(ruknlari va taqti'i: fauvlun fauvlim fauvlun
faul V -----/ V ----- / V ----- / V - ) vaznida yozilgan.
371
М У Н Д А РИ Ж А
SO ‘ZB O SH l.........................................................................................4
IKKI XALQNING BUYUK SlYM OLARI...................... ..............4
MUQADD1MA................................................................................. 17
SHAYX NIZOMIY GANJAVIY H A Q ID A ................................22
NIZOMIY M A Q B A R A SI...............................................................27
0 ‘ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGIDA NIZOMIY
GANJAVIY 1JODINI 0 ‘RGANISH MASALAS1...................... 45
“MAXZANUL ASROR” DOSTONI H A Q ID A ......................... 55
NIZOMIY GANJAVIYNING “ LAYLI VA MAJNUN”
DOSTONI........................................................................................... 77
OSHIQLARGA TU M O R BO‘LGAN A S A R ..............................80
NIZOMIY “XA M SA ”SI TARJIMALARI H A Q ID A ................ 86
“SHAYX NIZOM IY GANJAVIY “XAM SA”SINI Q AND AY
TARJIM A Q ILDIM ?”..................................................................... 96
“IQBOLNOM A” I-11 KM A T I........................................................ 102
NIZOMIY GANJAVIY VA ALISHER NAVOIYNING IJOD
T U T U M I...........................................................................................108
IJODKOR TU TU M I - POE'TTK TAFAKKUR
YUKSALISHINING A SO SI........................................................ 109
X u lo sa ...............................................................................................119
ALISHER NAVOI Y HAYOTI VA IJODINING 0 ‘RGANILISH
TARIXI H A Q ID A .......................................................................... 121
ALTSHER NAVOIYNING HAYOTI VA IJOD Y O ‘L I ..........123
ALISHER NAVOIY FE N O M EN I............................................. . 142
0 ‘TM ISH N A V O IY SH U N O SLIG I A N 5 ANA L A R I................ 148
X AY RIY A A M A L L A R I.......... .......................................................210
Y A Q IN LA R I VA S UH BAT DOS HL A R I ....................................215
V A F O T I................................................................................................216
NIZOM IY VA NAVOIY S H E ’RIYATINING LIRIK
Q AH RAMON LARI H A Q ID A ....................................................... 224
“H A Y R A T U L -A B R O R ” D O STO N IDA G I
H IK O Y A T L A R N IN G ..................................................................... 227
M A V ZU LA RI. G 'O Y A V IY T A S N IF I........................................ 227
X A MS AN A V 1S LIK A N 'A N AS 1 ТА К О М 1LI............................252
“ H AY RA T U L-A B R O R DOSTONI H A Q ID A ......... ....... ....... 273
“ FARHOD VA SH IRIN ” DOSTONI H A Q ID A .........................302
“ LAYLI VA M AJN UN ” DOSTONI H A Q ID A ...................... ...3 1 8
“ SADDI ISK A N D A R IY ” D O STO N I H A Q ID A ........................ 353
Do'stlaringiz bilan baham: |