|
G'azal tarzig'a avval aylab sitez,
Jahon ichra soldim ulug ‘ rustaxez.
О ‘qur vaqti ahli salomat muni
Ко ‘rub olam ichra qiyomat kuni...
Har asnofi zikri emas sha'nima,
Bilur har kishi boqsa devonima.
Shuningdek, Navoiy nazmdagi bu muvaffaqiyatlariga
qanoat qilmay, ulug‘ muddao “Xamsa” yozish niyatida ekanini,
bu yo‘lda Nizomiy va Dehlaviylaming nuroniy aihiga, Jomiyning
ilohiy quvvatiga Qur'on tilovat qilib, fotiha o ‘qiyman deb yozadi:
Alarning ravonipur anvorig'a,
Bu birning dog ‘i quwati korig ‘a.
357
Qilib fotiha xatmi ixlos ila,
Ко ‘zum bah rid a jismi g ‘avvos ila.
9-bob
Shoh
G ‘oziy
Husayn
Boyqaro
ta'rifiga
bag‘ishlangan. Navoiy bu bobda m ubolag‘a san’ati vositasida
Muhammad (s.a.v) payg‘ambarlar orasida alohida mavqeda
b o is a , Sulton Husajoi Boyqaro ham barcha shohlar ichida
shunday
maqomdadir
deb
yozadi.
Shuningdek,
uning
janggohdagi mahoratini tasvirlar ekan, doston mazmuni bilan
bogMiq ravishda dushmanlariga nisbatan saddi Iskandariydek
g ‘ov chekadi, agar jahonda Iskandardek ulug‘sifat zotni topish
kerak b o isa , Sulton Husayndan boshqasi mos kelmaydi deb
yozadi.
Dostonning 10-bobi
shahzoda Badiuzzamon Bahodir
madhidadir. Navoiy unga donishmandlik bogMning sarvi, zamona
ahlining shahzodasi deb ta'rif berar ekan, zoti ham, sifati ham
malak (farishta)ga o ‘xshashini aytib,
tavze'
(bir tovushni bir
necha marta takrorlash) va
takrir
(bir so‘zni baytda ikki va undan
ortiq holda takrorlash) san'atlari vositasida uning boshdan-oyoq
yaxshilik va yaxshi xislatlardan iborat ekanligini bayon qiladi:
Yig'ibyaxshiliq birlayaxshi qiliq,
Qiliqdek boshingdin ayoq yaxshiliq.
11-14 boblarda qadimgi fors-eron shohlarining to‘rt
tabaqasi: peshdodiylar, kayoniylar, ashkoniylar va sosoniylar
tarixi haqida ma'lumotlar keltiriladi.
Dostonning asosiy qismi 15-bobdan boshlanadi. Asosiy
qism o ‘ziga xos kompozitsiyaga ega. Uni shartli ravishda
quyidagi 4 qismga b o ‘lish mumkin:
1)
Iskandar voqeasi - Iskandar hayoti bilan bogMiq
biror voqea yoki hodisa bayoni;
2)
nazariy masala - muayyan axloqiy muammoning
ta’rifi;
3)
hikoyat - shu axloqiy masalaga doir hikoyat;
358
4)
hikmat - Arastu va Iskandaming suhbati.
Birinchi qism lirik xotimaga ham ega. Bu soqiy, m ug'anniy
va Navoiyga murojaat tarzidagi baytlar bo6lib, Nizomiyda
“Iskandam om a”ning
birinchi qismi bo ‘lmish “Sharafnoma”da
soqiyga, ikkinchi qism “Iqbolnoma”da mutribga murojaatni
ko‘rsak, Dehlaviy dostonida ham soqiy, ham mutribga murojaat
mavjudligini kuzatamiz. Navoiyda esa soqiy va mutribdan so‘ng,
o ‘z-o‘ziga ham murojaat qilinganligi ko ‘rinadi. Xususan, 15-
bobning lirik xotimasi quyidagicha:
Ayog‘chi, her и I javhari g ‘amzudo,
Dema g 'amzudo, jomi motamzudo.
Ki, andin sumursam g ‘amim qolmasun,
A to so ‘gidin motamim qolmasun.
M ug‘anniy, qilib soz rudi nishot,
Aning birla tuzgil surudi nishot.
Ki, so ‘z taxtida bo ‘Idum oromgir,
Bo 'lay tahniyat bazmida jomgir.
Navoiy, jahonning jiribin yema,
Xirad ollida naqsh-u zebin dema.
Chu davron ishi bevafoliqdurur,
Fuzun shohlig ‘din gadoliqdumr.
Asosiy
qism
voqealari
Iskandaming
tug‘ilishidan
boshlanadi. Rum mamlakatining shohi Faylaqus tangridan
farzand so‘raydi. Bir kuni ovdan qaytar ekan, shaharga
kiraverishdagi vayronada yangi tug‘ilgan chaqaloq va o ‘lik onani
uchratadi. Shoh o lik n i dafh ettirib, chaqaloqni o ‘ziga farzand
qilib oladi va unga Iskandar deb nom beradi. Shoh Iskandaming
ta'lim-tarbiyasiga katta e'tibor beradi va Arastuning otasi
Naqurnojisni unga ustod qilib tayinlaydi. Iskandar toj-taxt va
boylikka emas, balki ilm-fan va olijanob fazilatlarga muhabbat
ruhida ulg‘ayadi.
Doston bilan tanishish jarayonida Navoiy shunchaki
Iskandar tarixini
yozishni
emas,
balki
u bilan bog‘liq
359
voqealarning ma'nosini ochishni maqsad qilganligini ko‘ramiz.
Buni yuqorida keltirganimiz muayyan axloqiy masalaning ta'rifi,
hikoyatlar, savol-javob va lin k xotimalarning o ‘zaro almashinib
kelishidan ham sezish mumkin.
Faylaqus vafot etgach, valiahd sifatida taxtni Iskandar
egallashi kerak edi, lekin u taxtga chiqishga oshiqmaydi. Xalq
uning shoh b o iish in i qattiq talab qilib turib olgandan keyingina
Arastu unga toi kiygizadi. Iskandar xalq oldiga shart qo‘yib,
kimmng arz-dodi boisa,, shohni o ‘zi bilan teng ко'rib. ahvolini
aytishini so‘raydi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
