Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

252 “I Iavrat ul-abror” 291 -bet.
241

---

gaplardan ta’sirlanib, ko'z yoshi to'kadi. Bu hikoyatda Olioh 
ishqi barcha narsadan ustunligi, Haq mehri ko'ngilda abadiy 
bo'lishi ta ’kidlangan.
“Hayrat ul-abror”dagi yigirmanchi maqolatga ilova 
qilingan maqolat ham diniy-tasavvufiy ruhda. Bu maqolat “Ul 
maqsud adosidakim ...” deb boshlanadi. Unda shahzoda Sulton 
Badiuzzamonga nasihatlar qilinadi. Bu qismga “Xoji Muhammad 
Porsodin haj ahli duo istid’o qilmoq va o 'g 'li Xoja Abu Nasr 
aning istid’osi bila duo qilmoq” deb nom qo'yilgan hikoyat 
kiritilgan. Bu hikoyat o 'ttiz to 'rt bayt- oltmish sakkiz misradan 
iborat. Unda Xoja Muhammad Porso va uning o 'g 'li Xoja Abu 
Nasr bilan bog'liq voqea bayon qilingan. Xoja Makka safariga 
chiqadi. O'gli ham unga hamroh bo'ladi. Ular bilan birga yo'lga 
chiqqan ko'pchilik odamlar hajga yetib keladilar. Tilaklari Haqqa 
ijobat bo'lishini tilab duo istaydilar. Duo o'qishni Xojadan 
so raydilar. Xoja o 'g 'lig a ishorat qiladi. Uning bu ishda komil 
ekanini aytadi. Ota o'g'illardagi bu ahillikning boshqa ota- 
o 'g 'illard ah am bo'lishini Navoiy istaydi. G o'yo Husayn Boyqaro 
o'g'illariga namuna sifatida keltirgandek.
Umuman, “Hayrat ul-abror”dagi yigirma bir hikoyatdan 
to'qqiztasi diniy, islomiy, tasavvufiy mazmunda bo'lib, ularda 
Olloh ishqi, so'fiy va shayxlarning hayoti bilan bog'liq voqealar 
bayon qilingan.
“Hayrat ul-abror”dagi ikki hikoyat adolat, insof va afv 
haqida. Bular “Shoh G 'oziy” va “Ul qul hikoyatikim” kabilardir. 
“Shoh G 'oziy hikoyati” uchinchi maqolatga ilova qilingan. 
M a’lumki, uchinchi maqolat “Salotin bobidakim” deb boshlanadi. 
Unda shoir podshohga xitoban deydi: ham adolat ravishida, ham 
insofda, yumshoq muomalaliq, hayo va odob barcha yaxshi 
fazilatlarga ega bo'lishlikda sen yo'l qirg'og'idan chetga chiqib 
ketgansan, odamlarning qo'llari shu jihatdan sendan ko'ra 
yaxshiroqdirlar. Navoiy podshohlaming qasrlarida el jonidan ip 
tortib tikilgan bezaklar, ulus qoni bilan qizartirilgan peshtoqlar, el 
masjididan g'isht keltirib, qabrlar toshini ko'chirib kelib qurilgan 
saroylarga la'natlar o 'q iy d i... Navoiy podshohlaming bunday
242

---

ishlami tark etishga chaqiradi, adolat bilan ish tutishga 
undaydi” .253 Adolat haqidagi fikrlarini asoslash uchun, odil 
podshoh timsoli sifatida “Shoh G 'oziy hikoyati”ni keltiradi. Bu 
hikoyat dostonning o'ttiz yettinchi bobida berilgan. Uning hajmi 
qirq bir bayt- sakson ikki misra. Asosiy mazmuni shohning 
adolati, jabrdiyda kampirning arz-dodiga quloq tutib, to 'g 'ri 
hukm chiqarganida. “ Hikoyat garchi tarixiy shaxs Sulton Husayn 
Boyqaro nomi bilan bog'liq bo'lsa-da, aslida xalq ertaklarini 
eslatadi: unda shoiming odil hukmdor haqidagi orzulari ifoda 
etilgan. Hikoyatda shohning odilligini ko'rsatuvchi,. uning 
davrida adolat hukmron ekanligini isbot etuvchi lavhalar bitiiadi. 
Shaharni sayr etib yurgan Boyqaroning etagini bir kampir tutib, 
da’vo bilan mahkamaga - qozi oldiga olib keladi hamda taxt 
talashib, urush qilib yurgan yillarida yakka-yu yagona o 'g lini 
nohaq o'ldirganlikda ayblaydi. Hikoyatda Navoiy qozining ham 
obrazini orzu tarzida chizadi: u hukmdorga ham, beva kampirga 
ham bir xil munosabatda bo'ladi. Ularga da’vogar va javobgar 
shaxslar sifatida yondashadi. Adolat bilan qonun doirasida hukm 
chiqarishga kirishadi. Ikki kishi guvohligida aybi bo'yniga 
qo'yilgan shoh gunohkor deb topiladi, bevaga esa uni o'ldirish 
yoki o 'g 'li evaziga xun haqi undirib olish huquqi beriladi. 
Hukmga bo'ysungan shoh odilligidan lol qolgan kampir uning 
jonini omon qoldiradi, o 'g 'li evaziga oltin olish bilan cheklanadi, 
xalq orasida esa “Zoli zar” (“tilla kampir”) laqabi bilan shuhrat 
topadi” .254
Dostonning oxirgi qismida oltmish uchinchi bobda “Ul 
qul hikoyatikim” keltiriladi. Bu hikoyatning maqolatlarga 
bog'liqligi yo'q. Asar xotimasida berilgan. Uning hajmi yigirma 
bayt - qirq misra. Hikoyatda adolat, kechirimlilik mazmuni 
singdirilgan. Uning mazmuni quyidagicha: Bir saxovatli podshoh 
bor edi. Uning xizmatida bir bakovul qul bor edi. Bakovul -
podshohning dasturxoni. osh-ovqatidan xabardor kishi. Bir kuni