gaplardan ta’sirlanib, ko'z yoshi to'kadi. Bu hikoyatda Olioh
ishqi
barcha narsadan ustunligi, Haq mehri ko'ngilda abadiy
bo'lishi ta ’kidlangan.
“Hayrat ul-abror”dagi yigirmanchi maqolatga ilova
qilingan maqolat ham diniy-tasavvufiy ruhda. Bu maqolat “Ul
maqsud adosidakim ...” deb boshlanadi. Unda shahzoda Sulton
Badiuzzamonga nasihatlar qilinadi. Bu qismga “Xoji Muhammad
Porsodin haj ahli duo istid’o qilmoq va o 'g 'li Xoja Abu Nasr
aning istid’osi bila duo qilmoq” deb nom qo'yilgan
hikoyat
kiritilgan. Bu hikoyat o 'ttiz to 'rt bayt- oltmish sakkiz misradan
iborat. Unda Xoja Muhammad Porso va uning o 'g 'li Xoja Abu
Nasr bilan bog'liq voqea bayon qilingan. Xoja Makka safariga
chiqadi. O'gli ham unga hamroh bo'ladi. Ular bilan birga yo'lga
chiqqan ko'pchilik odamlar hajga yetib keladilar. Tilaklari Haqqa
ijobat bo'lishini tilab duo istaydilar. Duo o'qishni Xojadan
so raydilar. Xoja o 'g 'lig a ishorat qiladi.
Uning bu ishda komil
ekanini aytadi. Ota o'g'illardagi bu ahillikning boshqa ota-
o 'g 'illard ah am bo'lishini Navoiy istaydi. G o'yo Husayn Boyqaro
o'g'illariga namuna sifatida keltirgandek.
Umuman, “Hayrat ul-abror”dagi yigirma bir hikoyatdan
to'qqiztasi diniy, islomiy, tasavvufiy mazmunda bo'lib, ularda
Olloh ishqi, so'fiy va shayxlarning hayoti bilan bog'liq voqealar
bayon qilingan.
“Hayrat ul-abror”dagi
ikki hikoyat adolat, insof va afv
haqida. Bular “Shoh G 'oziy” va “Ul qul hikoyatikim” kabilardir.
“Shoh G 'oziy hikoyati” uchinchi maqolatga ilova qilingan.
M a’lumki, uchinchi maqolat “Salotin bobidakim” deb boshlanadi.
Unda shoir podshohga xitoban deydi: ham adolat ravishida, ham
insofda, yumshoq muomalaliq, hayo va odob barcha yaxshi
fazilatlarga ega bo'lishlikda sen yo'l qirg'og'idan chetga chiqib
ketgansan, odamlarning qo'llari shu jihatdan sendan ko'ra
yaxshiroqdirlar. Navoiy podshohlaming
qasrlarida el jonidan ip
tortib tikilgan bezaklar, ulus qoni bilan qizartirilgan peshtoqlar, el
masjididan g'isht keltirib, qabrlar toshini ko'chirib kelib qurilgan
saroylarga la'natlar o 'q iy d i... Navoiy podshohlaming bunday
242
ishlami
tark etishga chaqiradi, adolat bilan ish tutishga
undaydi” .253 Adolat haqidagi fikrlarini asoslash uchun, odil
podshoh timsoli sifatida “Shoh G 'oziy hikoyati”ni keltiradi. Bu
hikoyat dostonning o'ttiz yettinchi bobida berilgan. Uning hajmi
qirq bir bayt- sakson ikki misra. Asosiy mazmuni shohning
adolati, jabrdiyda kampirning arz-dodiga quloq tutib, to 'g 'ri
hukm chiqarganida. “ Hikoyat garchi
tarixiy shaxs Sulton Husayn
Boyqaro nomi bilan bog'liq bo'lsa-da, aslida xalq ertaklarini
eslatadi: unda shoiming odil hukmdor haqidagi orzulari ifoda
etilgan. Hikoyatda shohning odilligini ko'rsatuvchi,. uning
davrida adolat hukmron ekanligini isbot etuvchi lavhalar bitiiadi.
Shaharni sayr etib yurgan Boyqaroning etagini bir kampir tutib,
da’vo bilan mahkamaga - qozi oldiga olib keladi hamda taxt
talashib, urush qilib yurgan yillarida yakka-yu yagona o 'g lini
nohaq o'ldirganlikda ayblaydi. Hikoyatda
Navoiy qozining ham
obrazini orzu tarzida chizadi: u hukmdorga ham, beva kampirga
ham bir xil munosabatda bo'ladi. Ularga da’vogar va javobgar
shaxslar sifatida yondashadi. Adolat bilan qonun doirasida hukm
chiqarishga kirishadi. Ikki kishi guvohligida aybi bo'yniga
qo'yilgan shoh gunohkor deb topiladi, bevaga esa uni o'ldirish
yoki o 'g 'li evaziga xun haqi undirib olish huquqi beriladi.
Hukmga bo'ysungan shoh odilligidan
lol qolgan kampir uning
jonini omon qoldiradi, o 'g 'li evaziga oltin olish bilan cheklanadi,
xalq orasida esa “Zoli zar” (“tilla kampir”) laqabi bilan shuhrat
topadi” .254
Dostonning oxirgi qismida oltmish uchinchi bobda “Ul
qul hikoyatikim” keltiriladi. Bu hikoyatning maqolatlarga
bog'liqligi yo'q. Asar xotimasida berilgan. Uning hajmi yigirma
bayt - qirq misra.
Hikoyatda adolat, kechirimlilik mazmuni
singdirilgan. Uning mazmuni quyidagicha: Bir saxovatli podshoh
bor edi. Uning xizmatida bir bakovul qul bor edi. Bakovul -
podshohning dasturxoni. osh-ovqatidan xabardor kishi. Bir kuni
Do'stlaringiz bilan baham: 
