Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

227 Сулаймон Улу-rog'. Тасаввуф термиялари со ‘злуги. Истанбул, 1995.
435-бет.
226

---

olur, qahring ko ‘pi ham oMturur, Bul’ajab holedurur, oyo ne 
holatdur sanga.
Shoir lirik qahramoniga xos bo'lgan xususiyatlardan biri 
sabrdir. Sabr har qanday qiyinchilik va azoblarga bardosh berish, 
maqsad yo‘lidagi har qanday to ‘siqlami mardonavor yengib 
o ‘tish va natijada murodga erishishdir. Ishqning azoblari, ayriliq 
iztiroblariga chidam berish ham sabr orqalidir. Shoir lirik 
qahramoni iztiroblaru so‘ngsiz ayriliqlardan nolimaydi, balki 
sabrning ozidan shikoyat qiladi
M a’shuqaning mehrsizligi, bedodligi, g ‘am-anduhning 
ko‘pligidan emas, oshiq o 'z sabrining ozligidan shikoyat 
qilishining sababi bor. Chunki tasaw ufda sabrning tamali nafsga 
qarshi borishdir. Sabr nafsning zo ‘rliklariga qarshi kurashdir. 
So'fiy butun balolarni, jum ladan yor vasliga yetishish yo‘lidagi 
qiyinchiliklami ham Ilohiy bir imtihon deb biladi. Sabr toqat va 
matonat bilan yo‘lda ilgarilaganlaming sarmoyasi, mukofotidir. 
Q ur’oni karimda nomlari keltirilgan barcha payg‘ambarlar bir 
qancha musibatlarga duchor bo‘lganlar, boshlariga kelgan har 
baloga sabrni qarshi qo‘yib, zafarga erishganlar. Jumladan, 
Ibrohim (a.s.)ning otashga otilishi, Ayub payg‘ambaming 
xastalikka uchrashi sabr bilan bog‘liq qissalardir.
Ishq y o lig a lcirgan solik ana shu payg‘ambarlar kabi 
balolarga uchrab, bu balolarga sabrni qarshi qo‘yadi. Zero, sabr 
muhabbatning kalitidir. Navoiy lirik qahramoniga xos bo‘lgan 
bunday xususiyatlar komillik darajasiga yuksalish yo‘lidagi 
harakatlardandir.
“HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDAGI
HIKOYATLARN1NG
MAVZULAR1, G OYAVIY TASNIFI
Alisher Navoiy ijodining yuqori cho'qqisi “Xamsa”dir. 
“Xamsa”da shoirning hayot, inson, yashash bilan bog'liq ko'pdan 
ko'p mulohazalari bayon qilingan. “Xamsa”ga qadar lirik 
she'rlar, xususan, g'azal yozib nom chiqargan, devonlar tuzgan
227

---

shoir dostonchilikda ham qalam tebratdi. Ulug' ozarbayjon shoiri 
Nizomiy Ganjaviy (1141-1206), uning hindistonlik izdoshi Amir 
Xusrav Dehlaviy (1252-1325) “Xamsa’la rin i qayta mutolaa qilib, 
o 'zi ham “Xamsa” yozishga kirishadi. Bu niyat juda erta 
boshlangan bo'lsa-da 1483-yi! amalga oshirishga kirishildi. 1485- 
yil “Xamsa” yozib tugatiladi. Bu turkiy tildagi birinchi “Xamsa” 
edi. “Uni yozishga hammasi b o iib , ikki yil sarflangan. Navoiy bu 
ulug' asaming ikki yil ichida yozilganini ta'kidlab, agar boshqa 
ishlar xalaqit 
bermaganida uni 
olti 
oyda 
yozishi 
ham 
mumkinligiga, aslida ham bu besh dostonni yozishga ketgan 
muddat, “yig'ishtirsa”, olti oydan oshmayajagiga ishora qiladi:
Bu mehnatlar ichra chekib so'zga til,
Zamondin kamu besh o'tub ikki yil.
Chekib xoma bu noma itm om ig'a,
Yeturgaysen og'ozin anjomig'a.
Ki ahli muhosib shitob aylasa,
Deyilgan zamonin hisob aylasa,
Y ig 'ish tirsab o im as bori olti o y ...”228 
Navoiy “Xamsa” bilan o'ziga o'lm as haykal qoldirdi. Bu 
asar o 'z davrida ham, buguni kunda ham katta qadr-qimmat 
topdi. Millionlab odamlaming sevimli asariga aylandi. “Xamsa” 
barcha 
xalqlarning 
m a'naviy 
boyligi, 
komil 
insonni 
tarbiyalashning asosiy manbaiga aylandi. “Xamsa”dagi har bir 
doston o 'z xususiyatiga ega. “Hayrat ul-abror” falsafiy, diniy, 
tasavvufiy, odob-axloq rahidagi asar b o is a , “Farhod va Shirin” 
ishq-muhabbat, komil inson, Farhod, Shirin sarguzashtlari bilan 
bog'liq. “Layli va M ajnun” ishq, uning ilohiy va majoziy 
tomonlari, Qaysning boshidan kechirganlari, Laylining boshiga 
tushgan azoblar haqida hikoya qiladi. “Sab'ai sayyor”da Bahrom 
va Dilorom voqealari, shu asosda turli masalalami yorituvchi 
yetti hikoyat bayon qilinadi. “Saddi Iskandobrazi asosida ideal podsho haqida fikr bildiriladi. Turli-tuman 
mavzular qalamga olinadi.