Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

 

 

---

■ Bitiruv malakaviy ishi 

• ≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈ • Shoira Saydullayeva 

≈ 68 ≈ 

 

XULOSA 

Tengi yo‘q ijodkor, she’riyat ahlining buyuk homiysi Alisher Navoiyning 

“Majolis un-nafois” tazkirasi o‘zbek tazkirachiligining asosi bo‘lib, hozirgi 

davrgacha bu asar o‘z qadr-qimmatini yo‘qotganicha yo‘q. Zero, 

zamondoshlarigagina emas, ko‘proq kelajak avlodlarga yetkazilishi ko‘zda tutilgan 

qimmatli va saboq bo‘larli gaplar shoirning ushbu kitobida aytilgan. Humomiddin 

o‘g‘li Xondamirning fasih tili bilan aytganda: “Oliy hazrat nasr fanini 

o‘zlashtirishda taraqqiyning eng yuqori pog‘onasiga va avjning eng yuksak 

darajasiga ko‘tarilgan edi…Oliy hazratning nasriy asarlaridan biri turkiy tilda 

yozilgan “Majolis un-nafois”dir. Bu aziz kitob hazrati xoqon Shohruh Mirzo 

podshohligi davridan boshlab, shu zamonga qadar yer yuzini ravshan vujudlari 

bilan bezagan va bezab turgan olim va shoirlardan ko‘plarining ba’zi sifatlaridan 

va ahvollaridan bayon qiladi”.  

“Majolis un-nafois” e’tibor bilan varaqlab chiqilar ekan, undagi sakkiz 

badiiy majlisning har birida o‘quvchi ko‘z o‘ngida turli-tuman qismatlar, xilma-xil 

xarakterlar va chegaralanmagan imkoniyatga ega bo‘lgan iste’dodlar olami paydo 

bo‘ladi. Davrning fazl-u hunar egalariga bemuruvvatligi, “doim afsunsoz-u 

g‘addor” ekani juda ko‘p misollar orqali isbotlanadi. Garchi asarlarda shoirlar, 

she’r havaskorlari va ilm-fan namoyandalaridan 459 kishining ijodi haqida 

mulohaza yuritilsa-da, undagi bosh qahramon – muallifning o‘zi va bosh masala – 

she’r-u shoirning taqdiridir. Navoiy she’r va shoirning jamiyatda, hayotda tutgan 

o‘rni masalasiga ko‘p ahamiyat beradi. Navoiy ko‘pchilik asarlarida qissaxon, 

hikoyachi sifatida maydonga chiqadi. Agar biz muallifning asarlariga yozilgan 

debochalardagi, dostonlardagi, tabarruk maslakdoshlariga bag‘ishlangan 

risolalardagi tarjimayi holiga doir ayrim ma’lumotlarni hisobga olmasak, uning 

ko‘p qirrali shaxsiyati, eng yaxshi xislatlarga boy ma’naviy qiyofasi hech qayerda 

“Majolis un-nafois”dagi singari har tomonlama mukammal gavdalanmaydi, desak 

xato bo‘lmaydi. Salaflari, keksa zamondoshlari, tengdoshlari va “yaxshi tablik 

yigitlar” ijodini baholash jarayonida adabiyotshunos, tanqidchi, maslahatgo‘y, 

---

■ Bitiruv malakaviy ishi 

• ≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈ • Shoira Saydullayeva 

≈ 69 ≈ 

 

mehribon ustoz, shoirlarga moddiy va ma’naviy himoyachi, nozik didli san’atkor, 

adabiyot maydonining pokizaligi yo‘lida jonbozlik ko‘rsatgan nazm ahlining 

yetakchisi, charog‘boni sifatida butun salobati ila ko‘rinadi. 

Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasidagi majlislarida shoirning 

pedagogik qarashlari va ushbu asarni tarkibiy tuzilish hamda badiiy jihatdan 

o‘rganish jarayoni quyidagi xulosalarga olib keldi: 

Navoiyning tazkirasigacha bir qancha tazkiralar yaratilgan: “Lubob ul-

albob”, “Tazkirat ush-shuaro”, “Bahoriston” ning 7-ravzasi va boshqalar. Ammo 

ular asosan fors-tojik tilida bo‘lganligi, faqatgina ijodkorlarning hayotiga oid 

ma’lumotlargina berilganligi sababli o‘z ona tilimizdagi, o‘zbek tilidagi 

Navoiyning tazkirasiga ehtiyoj juda katta bo‘lgan.  

“Majolis un-nafois” tazkirachilikda yangi va juda qimmatli asar sifatida 

vujudga keldi hamda o‘zbek tazkirachiligiga asos bo‘ldi. 

Bu tazkiraning ko‘zga tashlanadigan birinchi jihati shundaki, Navoiy unga 

o‘zi yashab turgan davrdagi ma’lum shoirlar va shoir bo‘lishga harakat qilgan 

qalam ahllarini kiritishni asosiy maqsad qilib qo‘ygan.  

Tazkira boshqa xalqlar adabiyotlaridagi tazkirachilikning bundan keyingi 

taraqqiyotiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi, “Majolis un-nafois”dan keyin paydo bo‘lgan 

tazkiralarning mualliflari asarlarini asosan o‘z davrlaridan kelib chiqib tuza 

boshladilar.  

Navoiy tazkirasining eng muhim xususiyatlaridan yana biri u asosan o‘zbek 

va tojik adabiyotlari tarixiga doir asar, bunda biz har bir shoirning hayoti va ijodiga 

tegishli oz-oz bo‘lsa ham, lekin muhim ma’lumotlarni olamiz. Mana shu jihatlari 

bilan “Majolis un-nafois” yozilganidan oz fursat o‘tmay Sharq mamlakatlarining 

shoirlari, tarixchilari, olimlari diqqatini ko‘p marttalab o‘ziga jalb eta boshlagan 

edi.  

XVI asrning oxiri va XVII asrning boshida o‘tgan ozarbayjonlik 

adabiyotshunos Sodiqbek kitobdor “Majolis un-nafois”dan ilhomlanib va 

foydalanib Navoiy ona tilida - o‘zbek tilida “Tazkirai majmaul-havos”ni tuzdi. 

---

■ Bitiruv malakaviy ishi 

• ≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈ • Shoira Saydullayeva 

≈ 70 ≈ 

 

O‘zbek tazkirachiligining to‘ng‘ich asari bo‘lgan “Majolis un- nafois” o‘zbek tilida 

bir qator tazkira yoki majmua va bayozlarning vujudga kelishiga yo‘l ochdi va bir 

namuna bo‘lib xizmat qildi.  

“Majolis un- nafois”da Navoiy faqatgina shoirlar haqida emas, balki turli 

kasb egalari haqida ma’lumot beradi va ularni birlashtirib turgan adabiyotga 

muhabbat, adabiyotga qobiliyat masalasini ta’kidlaydi, tahlil qiladi va o‘z o‘rnida 

tanqid ham qiladi. 

Alisher Navoiy buyuk olim sifatida o‘z tazkirasida talay shoirlar ijodini 

tahlil qilish bilan bir qatorda, umuman adabiyot nazariyasi, xususan she’riyat 

muammolarini o‘rtaga tashlaydi va hal qilib o‘tadi. Navoiy o‘sha davr madaniy 

hayotining asosiy muammolaridan hisoblangan shakl va mazmun masalalarini 

diqqat markaziga qo‘yadi. U badiiy asarlarning shakli va mazmuni haqidagi ilg‘or 

fikrlarni himoya qiladi, shaklning mazmundan ustun qo‘yilishiga qarshi chiqadi.  

Tazkirada Navoiyning yuksak pedagogik qarashlari, ijod ahliga berilgan 

baho va ijodkorlarga qo‘yilgan talablari aks etadi.  

Navoiy tazkirasining qimmatli tomonlaridan yana biri uning o‘sha davr 

adabiy mahsulotidan boy namunlarni o‘z ichiga olganligidir. “Majolis un-

nafois”ga kirgan shoirlarning aksariyatining asarlari bizgacha yetib kelmagan 

bo‘lib, ularning o‘zlari va ijodlari haqida faqat tazkira bergan ma’lumotlargagina 

egamiz.  

Tadqiqotimiz davomida tazkiraning ikki tahriri haqidagi g‘oyat qiziqarli 

ma’lumotlarga duch keldik. Uning birinchi tahriri 1948-yilda, ikkinchisi esa 1966, 

1997 hamda 2011-yillarda chop etilgan Navoiy asarlarining to‘plamlarida 

keltirilgan. Birinchi tahrirda shoirlar soni 345 ta, ikkinchi tahrirda esa 459 ta deb 

ko‘rsatilgan. Asarning ikki tahriri muqoyasa qilinganda, Navoiyning shoirlar ijodi, 

adabiy jarayonga, yosh iste’dodlarga yangicha munosabati namoyon bo‘ladi.  

Bitiruv malakaviy ishimizga umumiy xulosa qiladigan bo‘lsak, she’riyat 

mulkining sultoni, buyuk adabiyot namoyandasi ham tanqidchisi bobomiz Alisher 

Navoiyning “Majolis un-nafois” asari o‘zbek tazkirachiligining asosi hisoblanadi. 

---

■ Bitiruv malakaviy ishi 

• ≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈ • Shoira Saydullayeva 

≈ 71 ≈ 

 

Unda keltirilgan ma’lumotlar har bir o‘zbek kitobxoni, Navoiyni sevib mutolaa 

qiluvchilar uchun juda ham foydali manba bo‘lib xizmat qilishi, shubhasiz. Ushbu 

asarni qancha o‘qib, o‘rgansak, maqsadli tadqiqotlar olib borsak, Navoiy merosini 

o‘rganishdagi savobli ishlarga oz bo‘lsa-da o‘z hissamizni qo‘shgan bo‘lar edik.