Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

7-8-mashg‘ulot. FE‘LNING GRAMMATIK KАTEGORIYALARI. O‘ZGALOVCHI KATEGORIYASI
1-mashq. Berilgan gaplardagi harakat tarzi shakllarini aniqlang. Shaklning lug‘aviy ma‘noga qay darajada ta‘sir etayotgani va paradigmatik munosabatlarini bayon qiling. Harakat tarzi shaklining yasalish qolipini qavs ichida bering. Quyida berilgan topshiriqlar asosida harakat tarzi kategoriyasining UGMsini oching.
1. Men ham doim qishloqda turganimda, mashinani o‘rganib olardim. (H.Naz.) 2. Kapalagini uchirib yuborgan. (H.Naz.) 3. O‘rinda ham gaplashaveramiz, sen juda charchab ketgansan. (I.Rah.) 4. Suv endi yerga singmay, muzlab qolgan edi. (A.Qah.) 5. Hali dushmanlarimiz tinchigani yo‘q, hushyorlikni qo‘ldan berding, kallangga solaman deb poylab turibdi. («Qashq.») 6. Hali kelishgani yo‘q, o‘zim ham xavotir olib o‘tiribman. (A.Qah.). 7. Quyoshki falakda kezib yuribdi, umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy.(G‘.G‘ul.) 8. Bo‘liq yer «tayyorman» degandek ko‘pchib yotibdi. («Qashq.») 9. O‘zbek qizlari sevigisini aytib qo‘ymaydi, bir umr pinhon tutadi. (Sayyor). 10. Bolang uch-to‘rt qiynaladi, keyin o‘rganib ketadi. (A.Qah.) 11. Shu atrofda yurgandir, kelib qolar. (S.An.)
1-topshiriq. Gaplar takibidagi harakat tarzi shakllarini kuzating.

2-topshiriq. Lug‘atlardan va nutqiy zahirangizdan foydalangan holda harakat tarzi shakllariga misollar keltirib sirani boyiting.

3-topshiriq. Gaplardagi har bir harakat tarzi shaklining ma‘noviy xususiyatlarini alohida sharhlang.

4-topshiriq. Harakat tarzi shakllarini o‘zaro qiyoslang.

5-topshiriq. Barcha harakat tarzi shakllari uchun o‘xshash va farqli tomonlarni aniqlang.

6-topshiriq. Berilgan harakat tarzi shakllarini yetakchi va ko‘makchi fe‘lning birikish usuli va ma‘noviy xususiyatlariga ko‘ra tasniflang.

7-topshiriq. Harakat tarzi kategoriyasi haqida xulosa chiqaring.

8-topshiriq. Ko‘rib o‘tilgan shakllarni ma‘nodoshlari, vazifadoshlari bilan munosabatini aniqlang.
2-mashq. Lug‘aviy va sintaktik shakllarning harakat tarzi shakllarida voqelanishini aniqlang. Qo‘shimchalarning ko‘makchi yoki yetakchi fe‘l tarkibida qo‘llanishiga diqqat qiling.
kiyintirib qo‘ymoq, urishishib qolishdi, o‘ylantirib qo‘ydi, ishlatib yubordi, ovqatlantirib quydi, aytib yuborishdi, kiyinib oldi, ayirib tashlandi, unutib yuborildi, o‘ranib olmoq, bilib qo‘yishsin, gapira qolmadi, aytmay qo‘ymadi, kirmay turishdi, aytishib qolish, qichqirib yuborib, ketib qolgan, aynib qolmas.
3-mashq. O‘zgalovchi kategoriyasi shakllarining fe‘lni nutqqa olib kirishini berilgan misollar asosida tushuntiring. Sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi shakllarining gapdagi sintaktik vazifasini aniqlang.
1. Yuzni yerga qaratish bundan ortiq bo‘ladimi? (O‘.H.) 2. Uning esiga haligi mish-mishlar tushib, yuragi bigiz sanchganday og‘ridi. 3. Tergamay - tergamay boshiga chiqarib oldi. 4. Yurtimizda alanga porlar sevmoq uchun sevilmoq uchun (qo‘shiqdan). 5. Kumush Otabek nomini eshitgach, sekingina ko‘tarilib qo‘ydi. (A.Q.) 6. Erkalatgach onasi, taltayadi bolasi. (Maqol) 7. Biroq arava yaqinroq kelganda poxol shlyapasini bostirib olgan semiz odamni ilg‘adimu hammasini angladim (O‘.H.) 8. Biz chiqqan arava No‘g‘ayqo‘rg‘ondan Ko‘tarmaga yetguncha qorong‘u tushdi (O‘.H.) 9. Otasi kelavermagach, bolalar vahimaga tusha boshladilar. 10. Ketar odamga yo‘l yaxshi. 11. O‘lar ho‘kiz boltadan qaytmas 12. Aytar gapni ayt, aytmas gapdan qayt. 13. Mol topmas yigit bo‘lmas, o‘g‘il tug‘mas ayol bo‘lmas. 14. Kelin bo‘lmish qiz qo‘shni qishloqdan ekan. 15. Otabek qo‘llarini bo‘shatuvchi qo‘rboshining bunchalik titrab, qaltirashidan o‘z raqiblaridan bittasi shu ekanini payqadi (A.Q.)
4-mashq. Sifatdosh va ravishdosh shaklining fe‘lni o‘zidan keyingi so‘zga tobelab bog‘lashi, shu bilan birga, fe‘lning atash semasiga ham sezilarli ta‘sirini aniqlang.
1. Shuni vrach qilguncha oyog‘i olti, qo‘li yetti bo‘lib yugurdi-ku, «ayachasi!». 2. Yerda cho‘kkalab o‘tirgancha «men sening onangman» deb yig‘lagan xotin xayolimdan ketmasdi. 3. Hatto boyadan beri o‘sha tomonga intilayotgan cholim ham pushtaga cho‘kkalagancha og‘ir kiprik qoqdi. 4. U qirg‘oqdagi kesaklarni tatalagancha emaklab yuqoriga chiqa boshladi. 5. Jinnilardek chinqirgancha zakunchiga talpindim (O‘.H.) 6. Toshkentdan ataylab ko‘rgani borsam, Olimjon akam xursand bo‘ladi. 7. Sizni ko‘rgani keldim 8. Kavshandozda bir poy kalishimni yechayotganimda munkib ketdim(O‘.H.) 9. Zavol ko‘rma hech qachon, o‘lkam, Zavol bilmas shu yoshing bilan. 10. Mening bu olamda o‘z aytar so‘zim, Va o‘zim sig‘inar mozorlarim bor. (A.Oripov) 11. Ra‘noni egasiga topshirmaguncha, u quyilmaydiganga o‘xshaydi (A.Q.)
5-mashq. Harakat nomi va sifatdosh shakllarining egalik, kelishik shakllariga munosabatini mashqlar asosida bayon qiling.
1. Uning zamirida katta tarbiya yotganini bilmay qolamiz. (J.Abd.) 2. Bu gap asosan qaysi maqsadda aytilayotganini tushunishga urinardi. (J.Abd.) 3. Mannop bilan Nodir ham tungi smenaga tushganligini bilgandan keyin... (J.Abd.) 4. Dushman samolyotlari o‘q yog‘dirib turishiga qaramay, hammasi ro‘yobga chiqishi, qalb boshqacha hissiyot bilan tepishi, bularning hammasi keyin dilrabo qo‘shiqday bo‘lib qolishini hali bilmaydilar. (J.Abd.) 5. Ko‘z oldida askarlar dushman ustiga balo-qazoday yopirilishlari kecha boshladi. (J.Abd.) 6. U o‘zini ko‘rmaganlikka solib turardi. 7. Aybim, kambag‘al bo‘lganligimmi! 8. Shu kuniyoq uyga qaytmaslikka qasd qildim. 9. Kekkayishni sahroda yurgan norga yarashadi deydilar.

6-mashq. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakllarining lug‘aviy va sintaktik shakllar hamda yordamchi so‘zlarga munosabatini aniqlang. Topshiriqlar asosida kategoriya UGMsini oching.
1. Oyim harsillab nafas olgancha qorong‘ida tugunchani titkilaydi. 2. Keyin entikib-entikib yig‘lab yubordi - Rangi o‘chgan kuyi lablari titrab, yuzimga qarab turdi-turdi-da, Omonni ko‘tarib uyga kirib ketdi (O‘.H.) 3. Xazinachilar sipohlar orqasidan ikki otni yetaklashib hudaychi yoniga yetdilar. (A.Q.) 4. Xo‘rak orasi Otabek Zaynabdan so‘rab, Kumushning uxlab yotganini bildi. (A.Q.) 5. Fojianing yigirmanchi kunida yana xatmi qur‘on qilinib, butun yurtga osh berildi. 6. Sizdan o‘zimni chaqdirgali kelgan emasman!-dedi yig‘lagan kuyi Zaynab...(A.Q.) 7. Arava omborga borib-kelguncha, lavlagini xirmon qilib o‘yib tashlaymiz (O‘.H.) 8. Berib yaxshi bo‘lguncha bermay yomon bo‘l (Maqol). 9. O‘rik gullashi bilan qora sovuq bo‘lib hammayoqni qaqshatib ketdi. 10. Inson bo‘lish kurashchi bo‘lmoqlikdir. (I.Gyote) 11. Sevmoq uyat emasdir, Har kimda bor bu savdo… 12. Chekishning zarari haqida qancha gapirilmasin, bu dahshatli og‘uga toshkent kurash sust ketmoqda.
1-topshiriq. Gaplar tarkibida qo‘llangan o‘zgalovchi kategoriya shakllarini kuzating.

2-topshiriq. So‘z zahirangiz va yordamchi manbalardan foydalanib qayd qilingan shakllarga misollar keltiring va sirani boyiting.

3-topshiriq. Har bir sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi shaklini alohida-alohida sharhlang.

4-topshiriq. 1. Sifatdosh shakllarini o‘zaro qiyoslang. 2. Ravishdosh shakllarini o‘zaro qiyoslang. 3. Harakat nomi shakllarini o‘zaro qiyoslang.

5-topshiriq. 1. Sifatdosh shakllaridagi umumiy tomonlarni aniqlang. 2. Ravishdosh shakllaridagi umumiy tomonlarni aniqlang. 3. Harakat nomi shakllaridagi umumiy tomonlarni aniqlang.

6-topshiriq. 1. Sifatdosh shakllaridagi farqlarni aniqlang. 2. Ravishdosh shakllaridagi farqlarni aniqlang. 3. Harakat nomi shakllaridagi farqlarni aniqlang.

7-topshiriq. Sifatdosh shakllarini o‘xshashlik va farqlari asosida guruhlang. 2. Ravishdosh shakllarini o‘xshashlik va farqlari asosida guruhlang. 3. Harakat nomi shakllarini shakllarini o‘xshashlik va farqlari asosida tasniflang.

8-topshiriq. 1. Sifatdosh shakllari haqida hukm chiqaring. 2. Ravishdosh shakllari haqida hukm chiqaring. 3. Harakat nomi shakllari haqida hukm chiqaring.

9-topshiriq. Berilgan sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi shakllarining ma‘nodoshlari, vazifadoshlari bilan munosabatlarini aniqlang.

10-topshiriq. Berilgan va o‘zingiz aniqlagan o‘zgalovchi kategoriyasi shakllarini qo‘llab ijodiy matn yoki yordamchi mashq tuzing.
7-mashq. Sodda va qo‘shma fe‘l yasalish qoliplarini tuzishga harakat qiling. Qolip hosilalarini namunadagidek yozing.
Namuna: [ot, sifat, olmosh, undov, taqlid, ravish]+[la]=[asosdagi ma‘no bilan bog‘liq harakatni bajarish]

Qolip hosilalari: ishla, oqla, senla, ohla, ho‘pla, tezla va h.

[fe‘l bo‘lmagan so‘z (ot, sifat, taqlid, undov]+[yordamchi fe‘l]=[yasalish asosi va yordamchi fe‘l anglatgan ma‘no bilan bog‘liq harakat]

Qolip hosilalari: savol bermoq, yaxshi ko‘rmoq, inkor etmoq, qilt etmoq, dod solmoq, oh demoq, uf tortmoq.