Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

6-mashg‘ulot. FE‘L VA UNING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI
1-mashq. Berilgan matn asosida quyida keltirilgan topshiriqlarni bajaring.

Keyingi yillarda rivojlangan zamonaviy meditsina ko‘pgina yurak-qon tomir kasalliklarining kelib chiqishida ovqatlanish ratsionining buzilishini sabab qilib ko‘rsatmoqda. Hayvonlar hayoti davomida kasallik yoki yo‘qchilik sababli tez-tez och qolishga majbur bo‘ladi. Bu esa ulardagi mavjud yoki rivojlanishi mumkin bo‘lgan kasalliklarni bevosita davolanishiga sabab bo‘ladi. Inson hayotida esa bunday holatlar deyarli kuzatilmaydi. Ochlik bilan davolash, oqilona ovqatlanish muammolari xususida keyingi davrda qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Bu haqda mutaxassislar shunday deydilar:

1. Kam yesang, uzoq umr ko‘rasan. Kimki, o‘zidagi axmoqona kamchiliklarni yenga olsa (ovqatlanishga bo‘lgan hirsni tiya olsa), u irodalidir. (Bendjamin Franklin)

2. Ortiqcha ovqatlanishdan o‘zni tiyish – organizm uchun buyuk tozalanish. Ammo bu - kasallikka toshkent malham emas. (Pol S Bregg)

3. Ochko‘zlik zaharlanishga olib keladi. Har bir yangi zaharlanish umrni qisqartirish sari qo‘yilgan yangi bir qadamdir. (Pol S Bregg)

4. O‘zingizni ortiqcha ovqatlanish bilan zaharlamang. Bu sizni muddatidan oldin qabrga yetaklaydi. (Pol S Bregg)

5. Hayot – bu ovqatlanish fojiasidir. ( Arnold Ernest)

6. Inson sanchqi va qoshiq bilan o‘ziga qabr qaziydi. (Pol S Bregg)

7. Oldiga qo‘yganni yemoq hayvonning ishi

8. Og‘ziga kelganni demoq nodonning ishi.(Navoiy)

1-topshiriq. Gaplarni o‘qing. Harakat bildiruvchi so‘zlarni ajrating.

2-topshiriq. Ajratib olgan so‘zlaringizni boshqa nutqiy qurshovlarda qo‘llab gaplar tuzing va sirani boyiting.

3-topshiriq. Qayd qilingan so‘zlarni mustaqil holda harakat bildiradigan, mustaqil harakat bildirmaydigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘la oladigan va tuslanish paradigmasiga ega bo‘lmaydigan guruhlarga ajratib alohida-alohida izohlang.

4-topshiriq. 1. Mustaqil holda harakat bildiradigan, nisbatlanadigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘la oladigan fe‘llarni o‘zaro qiyoslang. 2. Mustaqil harakat bildirmaydigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘lmaydigan fe‘llarni o‘zaro qiyoslang.

5-topshiriq. 1. Mustaqil holda harakat bildiradigan, nisbatlanadigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘la oladigan fe‘llardagi umumiylikni toping. 2. Mustaqil harakat bildirmaydigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘lmaydigan fe‘llardagi umumiylikni toping.

6-topshiriq. 1. Mustaqil holda harakat bildiradigan, nisbatlanadigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘la oladigan fe‘llardagi farqlarni aniqlang. 2. Mustaqil harakat bildirmaydigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘lmaydigan fe‘llardagi farqlarni aniqlang.

7-topshiriq. 1. Mustaqil holda harakat bildiradigan, nisbatlanadigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘la oladigan fe‘llarni ma‘noviy xususiyati, sintaktik vazifasiga ko‘ra tasniflang. 2. Mustaqil harakat bildirmaydigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘lmaydigan fe‘llarni vazifasiga ko‘ra tasniflang.

8-topshiriq. 1. Mustaqil holda harakat bildiradigan, nisbatlanadigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘la oladigan fe‘llarning har biri va barchasi uchun umumiy bo‘lgan zotiy mohiyatni bayon qiling. 2. Mustaqil harakat bildirmaydigan, tuslanish paradigmasiga ega bo‘lmaydigan fe‘llarning zotiy tabiatini bayon qiling.

9-topshiriq. Gapda qo‘llangan fe‘llarning ma‘nodoshlari, shakldoshlari va zidlari bilan munosabatlarini aniqlang.

10-topshiriq. Mavzu yuzasidan testlar tuzing.
2-mashq. Berilgan gaplardagi fe‘llarni LMGlarga birlashtiring. Markaziy va qurshov leksemalarning voqelanishlarini aniqlang.
parvona bo‘lmoq, tentiramoq rahmi kelmoq, xushomad qilmoq, xayol surmoq, yurmoq, kezmoq, lapanglamoq, vaysamoq, kuvg‘in bo‘lmoq, qurmoq, hosil bo‘lmoq, vaqillamoq, gandiraklamoq, tepkilamok, tisarilmoq, solmoq, xulosaga kelmoq, suymoq, ushlamoq, silamoq, tirnamoq, holsizlanmoq, kuymoq, kuchlanmoq, zaiflashmoq, ko‘tarilmok, urilmoq, chizmoq, kambag‘allashmoq, shapaloqlamoq, bobillab berdi, xudo olsin, juvonmarg bo‘lgur, chimchilamoq, changallamoq, mushtlamoq, randalamoq, chertmoq, qorasi o‘chsin, hovuchlamoq, chapak chalmoq, raxsa qilmoq, gapirmoq, demoq, to‘ng‘illamoq, vag‘illab ketdi, eslamoq, tubanlashmoq, esankiramoq, g‘azablanmoq, yo‘rg‘alamoq, barpo qilmoq, arralamoq, sayqal bermoq, yemoq, o‘chirmoq, fikrlamoq, ko‘z oldiga keltirmoq, bir qarorga kelmoq, yaxshi ko‘rmoq, yon bosmoq, maftun bo‘lmoq, e‘zozlamoq, beti qursin.

3-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Fe‘llarning o‘timli-o‘timsizligini aniqlang. O‘timli fe‘llarni o‘timsiz, o‘timsiz fe‘llarni o‘timli fe‘llarga aylantiring. O‘zgarishni vujudga keltiruvchi vositalarni aniqlang. Qurshovda yuz bergan semantik-sintaktik farqlarni izohlang.
1. Bir mahal G‘ulomjon tuynukdan erinib chiqayotgan tutunga qarab so‘zlandi. (M.Ism.) 2. So‘ng uzun do‘nglik ortiga o‘tib, ko‘rinmay ketdi. (P.Qod.) 3. Yigit ko‘zini yashirishga joy topolmay qiynaldi. (S.Ahm.) 4. Davlatbekovning tug‘ilgan qishlog‘i Bodomzor bu yerdan o‘n bir chaqirim pastda. (P.Qod.) 5. Yuzlari semizlikdan tirsillagan Arabboy kerilgan bir holda so‘radi. (P.Tur.) 6. Bu qishloqda Avazning eng ochilib gaplashadigan tengdoshi shu Zamonali edi. (P.Qod.) 7. Bu yerda chetan bilan o‘ralgan mol qo‘rasi bor edi. (P.Qod.) 8. Boboxo‘ja domla ishdan bo‘shatildi. (P.Tur.) 9. Bu ko‘cha bilan ikki-uch yuz odim yurilgach, qishloq guzariga yetiladi. (H.SHar.) 10. Rasmi, yomon xotindan qochiladi, zamona shum bo‘lsa, yaxshi xotindan ham qochar ekan kishi. (A.Qah.) 11. Anchagina yurgach, o‘ng tomonda paxsa uy ko‘zga tashlanadi. (S.Nur.) 12. Bu dori spirtda ivitilib, qiyom qilib ichiladi. (N.Saf.) 13. Eshakka teskari mindirib sazoyi qilindi.( M.Ism.) 14. Kattalar o‘sha yerda. Arz qil, yordam berishadi, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishadi. (P.Tur.) 15. Bola dadasiga yer haydashdi, ekin ekishdi. (S.Nur.) 16. Sharofat xolaning so‘zlariga zavqlanib kulishdilar. (N.Saf.) 17. Ona-bola uzoq yig‘lashdilar, ko‘z yoshlari bitguncha bo‘zlashdilar. (A.Qod.)
4-mashq. Berilgan gaplar asosida quyidagi topshiriqlarni bajaring.
1. Talant sukunat qo‘ynida yetiladi, xarakter hayot bo‘ronlarida toblanadi. (I.Gyote) 2. Halol odamni ta‘qib etish mumkin, ammo uni badnom qilib bo‘lmaydi. (F.Volter) 3. Yangi do‘st orttirsang, eskisidan yuzingni burma. (Qobusnoma) 4. Xulq har kim o‘z qiyofasini ko‘rsatadigan ko‘zgudir. (I.Gyote) 5. Hayot saboqlarin etolmasang yod, Uni o‘rgatolmas hech qanday ustod. (Rudakiy) 6. Uzluksiz shodlik ham keltiradi g‘am, Haddan oshgan bazm misoli motam. (Bedil) 7. Osmon bo‘lsang yerga egilmoq yaxshi, Tuproq bo‘lsang ko‘kka intilmoq yaxshi. (Bedil) 8. Kumushbibi qizarindi. (A.Qod.) 9. Bir tomoni bosib qolgan kulbaga Yo‘lchini ohista yotqizishdi. 10. Odamlar to‘planishib, ho‘kizning o‘g‘irlangani haqida gaplashishardi.