Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

YAXSHI 
sinonimi 
– durust, ma‘qul 
antonimi 
– yomon 
giponimi 
– samimiy, mehribon, oq ko‗ngil, ko‗ngilchan. 
tur
– fe‘l-atvor ko‗rsatkichi (neytral darajada). 
Tezaurus va grammatika axborot-qidiruv uslubini tashkil etadi. 
Grammatika til hodisalarining sodir bo‗lish qoidalarini (semantik kodlarni, 
sintagmalarni, gaplarni) qamrab oladi va sintaktik munosabatlarni 
belgilash 
vositalaridan, 
masalan, 
bog‗lanishlar ko‗rsatkichlaridan 
foydalanishni belgilaydi. 
Yuqorida ko‗rib chiqilgan axborot-qidiruv xizmatidan tashqari 
axborot tanishuv xizmati ham mavjud. Axborot-tanishuv xizmatida 
tezaurus mijozlar xatlarida uchraydigan barcha sifat va tavsiflarni, ularning 
darajalanishini ifodalashi lozim. Grammatika va tezaurus shunday 
mutanosiblikda, aniq holatda tashkil etilishi lozimki, tizim nima haqida 
topshiriq berilayotganini tushunishi kerak. Masalan, so‗rovda ko‗rsatilgan 
sonni: bo‗y, yoshni (albatta, bularda kalit so‗zlar, mijozning o‗zi 
to‗g‗risida bergan ma‘lumotlarini) to‗liq holatda yetkazib berilishi talab 
qilinadi. 
Tezaurus hamda grammatika qoidalari asosida hujjat va so‗rovlarning 
qidiruv ko‗rinishi (qidiruv ko‗rsatmalari) shakllanadi. 
Qidiruv 
ko„rsatmalari
– bu foydalanuvchi tomonidan talab qilingan, hujjatlar 
belgilarini o‗z ichiga olgan axborot qidiruv tilidagi matndir. 
Ma‟lumotning qidiruv ko„rinishi
– ma‘lumot bilan bir xil 
mutanosiblikka qo‗yilgan va uning sifatlarini ifodalovchi, uni so‗rov 
talabiga ko‗ra izlashi lozim bo‗lgan, axborot-qidiruv tilidagi matndir. 
Ma‘lumotning mazmunini ochib berish uning mavzusini belgilovchi 
qidiruv sifatlaridan tashqari, ma‘lumotning qidiruv ko‗rinishi aynan 
tenglashtirilgan hamda ayrim qo‗shimcha ma‘lumotlarni o‗z ichiga oladi 
(nashrga oid ma‘lumotlar, hujjat turi, uning tili va boshqalar).
Qidiruv ko‗rsatmalari so‗rovlar kelib tushishi natijasida shakllanadi, 
ma‘lumotlarning qidiruv obrazi esa tizimning yangi hujjatlar bilan 
boyitilishi orqali to‗ldirilgani kabi so‗rovnomalarga javoblar izlash 

---

110 
jarayoni natijasida ham to‗ldirilishi mumkin. Axborot oqimi katta va tez-
tez yangilanib turadigan tizimlar uchun resurslarni kodlashga zarurat yo‗q 
va qidiruv so‗zi sifatida ko‗pincha hujjatning o‗zi yoki uning nomi qabul 
qilinadi, chunki yangi ma‘lumotlar bilan to‗ldirilgan sari asos sifatida 
olinadigan so‗z ikkinchi darajali bo‗lishi yoki umuman matnda ko‗rinmay 
qolishi mumkin. Agar uning nomi yoki hujjatning o‗zi deskriptor so‗z 
sifatida qabul qilinsa, bu kodlar inson xotirasida uzoq saqlanadi, 
yo‗qotilganda ham uni tiklash nisbatan oson kechadi. Har qanday holatda 
ham kompyuter lingvistikasi birinchi navbatda inson manfaatlariga xizmat 
qiladi.
Ta‘kidlanganidek, bir qancha davlatlarda tezaurus tizimi samarali 
yo‗lga qo‗yilgan. Xususan, rus tilshunosligida yaratilgan tezauruslar 
quyidalarni o‗z ichiga oladi:
1.So‗zning yoki til birligining morfologiya va sintaksisga aloqadorligi. 
2. Talaffuz qilinishi. 
3.Semantik tarkibi. 
A) so‗zning asl ma‘nosi; 
B) sinonimi; 
D) antonimi; 
E) giperonimi; 
F) giponimi.
4.Yaqin ma‘nodagi so‗zlar. 
5. Etimologiyasi. 
6. Frazeologizmlarda qo‗llanishi. 
7. Boshqa tillarda qo‗llanishi. 
Masalan, 
tezaurus 
terminining o‗zini olib ko‗radigan bo‗lsak, 
1.Morfologiya va sintaksisda 
Asos 
tezaurus
– 
tezaurusning, tezaurusga, tezaurusdan, tezaurusni 
Ko‗plikda: 
tezauruslar 
Voqelik nomi, ot so‗z turkumiga mansub, turlanadi. 
2.Talaffuz qilinishi: birlikda [
tʲɪˈzaʊrʊs
],