|
Savol va topshiriqlar
1.
Morfologik analiz va sintez qanday protseduralarni o‗z ichiga oladi?
2.Sintaktik analiz va sintezning mohiyati nimadan iborat?
3.Ingliz tilida gaplarning dastur orqali tarjimasi qanday amalga
oshiriladi?
4.Algoritmni hayotiy misollar bilan tushuntiring.
5.Tarjima algoritmi nima?
6.Morfem tahlilga oid analizga misol keltiring.
7
.
Quyidagi jadvalni to‗ldiring.
O„zbekcha shaxs
otlari otlari
Ruscha muqobili
Inglizcha
muqobili
1
Po„latov A., Muhamedova S.
Kompyuter lingvistikasi. –T., 2009.
Rahimov A.
Kompyuter
lingvistikasi asoslari. –T., 2011.
2
Jurafsky D., Martin J.H.
Speech and Language Processing. - New Jersey, 2000.-P.353.
79
8-§. SINTAKTIK TAHLILNING AVTOMATLASHGAN TIZIMI
Reja:
1.
Grammatika haqidagi lingvistik qarashlar.
2.
Grammatikaning turlari (tavsifiy, formal, transformatsion gram-
matika).
3.
Formal grammatika nazariyasi.
Asosiy tushunchalar:
morfologik tizim, grammatik shakllar,
grammatik kategoriyalar, sintaktik tizim, sintaktik kategoriyalar,
konstruksiyaiar, so„zlarning o„zaro birikish qonuniyatlari, «formal
grammatika nazariyasi», kategorial grammatika, tobelik grammatikasi,
leksik-funksional grammatika, konstruktiv grammatika, transformatsion
grammatika, kontekst.
Grammatika tabiiy tillar strukturasi haqidagi fan bo‗lib, u morfologik
kategoriya va shakllar, sintaktik ketegoriya, konstruksiyalar hamda so‗z
yasash usullari tizimini tashkil etadi. Til qurilishi birliklarining
paradigmatik va sintagmatik munosabatga kirishuvi (vertikal va gorizontal
yo‗nalishda) muayyan qoidalar asosida yuz beradi. Ushbu qoidalar
yig‗indisi tilning grammatik qurilishi va grammatik tizimi deb yuritiladi.
Grammatika ikki yirik tizimni o‗z ichiga oladi:
1.Morfologik tizim – so‗z formalari, grammatik shakllar, grammatik
kategoriyalar.
2. Sintaktik tizim – sintaktik kategoriyalar va konstruksiyaiar,
so‗zlarning o‗zaro birikish qonuniyatlari.
Grammatika tushunchasi, dastlab, xat-savod, imloni o‗rgatuvchi fan
sifatida ishlatilgan. Keyinroq grammatika tilning fonologik, morfologik,
sintaktik va semantik belgilarini tavsiflovchi til qoidalari majmuyini
ifodalagan. Grammatika haqidagi ilk qarashlar falsafa, mantiq,
germenevtika (diniy matnlarni sharhlash, talqin etish) doirasidagi
izlanishlarda aks etgan. Bu manbalarda tilning paydo bo‗lishi, til va
tafakkur munosabati, lingvistik belgi motivatsiyasi, diniy matnlar
mazmunini to‗g‗ri tushunish bilan bog‗liq masalalar o‗rganilgan, til
strukturasi esa yetarli darajada tadqiq etilmagan. Miloddan avvalgi II – I
asrlarda shakllangan Aleksandriya grammatika maktabining eng yirik
vakili Dionisiy Traks (miloddan avvalgi 170 – 90-yillarda yashagan)
o‗zigacha bo‗lgan tadqiqotchilarning ishlari va tajribalarini o‗rganib,
rimliklar uchun «Grammatika san‗ati» («Grammatike techne») nomli
80
sistemalashtirilgan dastlabki yunon grarnmatikasini yaratdi. Shundan
buyon grammatika falsafadan mustaqil soha sifatida ajralib chiqdi.
Antik davrda grammatika preskriptiv (to‗g‗ri gapirish, to‗g‗ri jumla
tuzishni ko‗rsatuvchi yo‗riqnoma) xarakterga ega bo‗lgan. XVIII asr
oxirlarida grammatikani tushunish keskin o‗zgardi. Bu davrda bobo til
konsepsiyasini ilgari surgan qiyosiy-tarixiy grammatika shakllandi. Unda
yevropa tillarining qadimgi sanskrit tili bilan tarixiy aloqasini aniqlash
yordamida hind-yevropa tillari shajarasini rekonstruksiya qilish bo‗yicha
qiyosiy aspektda tadqiqotlar olib borildi.
XX asr boshlarida Ferdinand de Sossyur grammatikani tavsiflashda
sinxroniya va diaxroniyani farqladi. Bunda grammatikani tarixiy (diaxron)
o‗rganish emas, balki sinxron (muayyan vaqtdagi holatini) tadqiq qilish
lozim, deb hisobladi. XX asrning 50-yillarida Noam Xomskiy grammati-
kani tavsiflashning yangi metodini tavsiya etdi. Bu tilshunoslikda «formal
grammatika nazariyasi» deb ataladi. Olimning tadqiqot natijalari
kompyuter lingvistikasining shakllanishiga asos bo‗ldi. N.Xomskiyning
formal grammatika haqidagi qarashlari
«Syntactic Structures»
hamda
«As-
pects of the Theory of Syntax»
nomli kitoblarida yoritilgan.
Grammatikaga bo‗Igan yondashuvlar turlicha bo‗lganligi bois
tilshunoslik tarixida grammatikaning bir qator ko‗rinishlari yuzaga kelgan.
Jumladan, nazariy grammatika va amaliy grammatika; an‘anaviy (klassik)
grammatika va noklassik grammatika; sinxron va diaxron grammatika;
xususiy va umumiy (universal) grammatika; kategorial grammatika,
tobelik
grammatikasi,
leksik-funksional
grammatika,
konstruktiv
grammatika, transformatsion grammatika, kontekstdan xoli grammatika
(context-free grammar) kabi.
Grammatik tavsifning eng oddiy formal modeli gap bo‗laklariga
ajratish modeli sanaladi. Tabiiy tillar grammatikasida sodda gap ikki
qismdan – ega va kesimdan tashkil topgan sintaktik qurilma sifatida
tavsiflanadi. Ega nutqning predmetini, kesim esa uning xususiyatini
ko‗rsatadi. Ega va kesim alohida so‗zlar bilan ham, so‗zlar guruhi bilan
ham ifodalanishi mumkin. Agar ega va kesim so‗zlar guruhi bilan
ifodalansa, sodda gap ikki struktur elementga ajratiladi: ega guruhi (noun
phrase) va kesim guruhi (verb phrase).
Ega guruhida asosiy mazmun ifodalovchi unsur ot so‗z turkumi bilan
ifodalangan ega yoki otlashgan so‗zlar (substantivatsiya), ega guruhidagi
boshqa so‗zlar esa eganing aniqlovchilari vazifasida keladi. Eganing
aniqlovchilari ot, sifat, son, olmosh, kvantifikatorlar (miqdor bildiruvchi
so‗zlar), determinatorlar (artikllar) orqali ifodalangan gap bo‗lagidir.
81
Kesim guruhida asosiy mazmun ifodalovchi unsur fe‘l-kesim hamda ot-
kesim hisoblanadi, shuningdek, turli so‗z turkumlari bilan ifodalangan
to‗ldiruvchi va hol kesimning aniqlashtiruvchilari bo‗lib keladi. Mazkur
modelda ega va kesim gapning bosh bo‗laklari, gapning semantik-sintaktik
yadrosi, aniqlovchi, to‗ldiruvchi, hol esa ikkinchi darajali bo‗laklar deb
nomlanadi. Ushbu talqin mumtoz sintaksis tamoyillariga muvofiq keladi.
Gap bo‗laklari iyerarxiyasida egani markazga qo‗yish tendensiyasi
mantiq fanidan kelib chiqqan. Chunki mantiqda ism (subyekt)
substansiyani (mohiyatni), fe‘l (predikat) aksidensiyani (hodisani)
ifodalaydi, degan qarash mavjud. Bunda ega gapning tub mohiyatini aks
ettiruvchi birlamchi bo‗lak, kesim esa egani to‗ldiruvchi, eganing turli
belgilarini ko‗rsatuvchi ikkilamchi bolak sifatida talqin etiladi.
XX asrning ikkinchi yarmida struktur sintaksis, semantik sintaksis
yo‗nalishlari paydo bo‗lishi bilan gapning sintaktik tuzilishiga, gap
bo‗laklariga nisbatan yondashuv ham o‗zgardi. Formal grammatika
talqiniga ko‗ra faqat kesimgina gapning grammatik yadrosi sifatida e‘tirof
etildi. Gapning markaziy bo‗lagini belgilashga doir qarashlar dunyo
tilshunosligida turlicha bo‗lib kelgan. Fransuz tilshunosi Lyusen
Tenyerning
Do'stlaringiz bilan baham: |
