53
II. KOMPYUTER LINGVISTIKASIDA TILSHUNOSLIK
MASALALARI
5-§. LINGVISTIK BILIMLAR BAZASI
Reja:
1.
―Model‖ tushunchasining mohiyati.
2.Tilshunoslikda modellashtirish metodidan foydalanish.
3.Modellashtirishning pragmatik jihatlari va cheklangan tomonlari.
4. So‗z turkumlarini modellashtirish.
5. Gap bo‗laklarini modellashtirish.
Asosiy tushunchalar:
model, tabiiy model, matematik model,
mantiqiy-matematik model, metamodel, induksiya, deduksiya, lingvistik
model, sintaktik modellashtirish, so
‗
z turkumlarini modellashtirish, so
‗
z
turkumlari simvollari, gap bo
‗
laklarini modellashtirish, gap bo
‗
laklari
simvollari, asosiy gap konstruksiyalari, analogiya metodi.
Modellashtirish, garchi bugungi kunda yangi yo‗nalish, zamonaviy
metod sifatida qaralayotgan bo‗lsa-da, uning ildizlari qadim davrlarga
borib
taqaladi.
Stenogrammalarni
modellashtirishning
dastlabki
ko‗rinishlari sifatida qayd etish mumkin. Stenografiya grekcha ―tor, zich
yozish‖ ma‘nosidagi so‗z bo‗lib, yozuv tezligining 4-7 baravar
oshirilishiga asoslanadi. Stenografiyaga asos bo‗lgan turli yozuv
ko‗rinishlari mavjud. Geometral yozuv –geometrik elemenlardan
foydalanilgan yozuv: nuqta, to‗g‗ri chiziq, aylana, aylana qismi, geometrik
shakldagi harflar. Morfologik yozuvda morfemalardan,
fonetik yozuvda
tovushlar ifodasi bo‗lgan harflardan foydalanilgan.
N.N.Sokolov stenogramma sifatida oddiy grafik elemenlar tizimidan –
―qo‗shib yoziladigan belgi‖lardan foydalangan:
st, sn, str., pr.
Stenogramma sifatida maxsus belgilar qo‗llangan: so‗zning boshlanish
qismlari (
рас-, за-, пер-),
so‗zning oxirgi qismlari
(-eние, -ства),
so‗zning
o‗zagi
(здрав-, держ-). JD-железная дорога.
So‗zlarning boshlanish
qismi asosidagi qisqartirish ko‗p uchraydi:
резултат= рез., время=вр.
54
Stenografiyada 10ga yaqin ideogrammadan foydalaniladi:
―
frazeogramma”
– so‗z o‗rtasida tushirish:
a, ya
unlilari tushirib qoldiriladi;
sifatlardagi qo„shimchlar yozilmaydi;
satr usti va satr osti belgilari unlilarni ifodalashda qo
‗
llangan (arab
yozuvi).
Stenogrfafiyadan qadimgi misrda fir‘avn nutqini yozib olish
maqsadida foydalanilgan. Keyinchalik bu yozuv shakllari yunonlar va
rimliklarga o‗tgan. Stenografiya eramizdan avvalgi 63-yilda shakllangan.
Rimda stenografistlarni
tez yozuvchilar, ―notariylar‖ deb atashgan. Rim
imperiyasi davrida stenografiya maxsus o‗qitilgan.
1887 yilda birinchi
stenografiya kongressi bo‗lib o‗tgan
1
.
Model
(lotincha «modelus» so‗zidan olingan bo‗lib, «nusxa»,
«andaza», «o‗lchov», «me‘yor» ma‘nolarini anglatadi) tabiiy fanlar yoki,
umuman, fanda muayyan original – obyekt haqidagi ma‘lumotlar majmuyi
sifatida yuzaga kelgan hosila – obyekt, moddiy qurilma, grafik, sxema,
umuman, bilish vositasi. Boshqacharoq tushuntirganda, model tabiiy
obyektlarning imitatsiyasidir (o‗xshashi, taqlidiy ko‗rinishi), u o‗zbek
tilidagi ―qolip‖, ―andaza‖ so‗zlariga mos keladi.
Model hodisalarning
yuzaga kelishi uchun asos vazifasini o‗taydi, bunda aniq yoki mavhum
obyektlar
kichraytirilgan obyektlar, sxemalar, chizmalar, fizikaviy
konstruksiyalarda ifoda etiladi. Model, dastavval,
moddiy
va
fikriy
modelga bo‗linadi. Masalan, olmani xarakterlovchi belgilar, atributlar –
uning dumaloqligi, mevaligi, shirinligi o‗sha tushunchaning fikriy modeli
hisoblanadi. Agar olma loydan yoki sun‘iy bir materialdan yasalsa, bu
uning moddiy modeli hisoblanadi. Yoki globus yerning modeli, o‗yinchoq
mashina haqiqiy mashinaning modeli sifatida baholanishi mumkin.
2
Model
quyidagi asoslarga ko‗ra bilishda muhim hisoblanadi:
-
o‗rganish obyektini soddalashtiradi;
-
o‗rganish obyektini boshqa obyektlar ta‘siridan ajratadi;
-
obyektni ta‘riflashni osonlashtiradi.
Model dastlab
amaliy sohalarda ishlatilgan, matematika, kimyo
fanlariga keng tatbiq qilingan. Keyinchalik ilm-fanning ijtimoiy sohalariga
ham kirib keldi.
1
Internet materiallari asosida tayyorlandi.
2
http://www.wikipedia.org/wiki/model.html
55
Lingvistik model tushunchasi struktur tilshunoslikning
E. Sepir, L.Blumfild, R. Yakobson, N. Xomskiy, Z. Harris
faoliyatida qo‘llangan.
Modellarni shartli ravishda quyidagicha tasniflash mumkin:
1.
Tabiiy modellar
– o‗rganilayotgan obyekt bilan bir turda bo‗ladigan
va undan faqat o‗lchamlari, jarayonlarining tezligi va ba‘zi hollarda
yasalgan materiali bilan farq qiladigan modellar.
2.
Matematik modellar
– prototipdan (asl nusxadan) jismoniy tuzilishi
bilan farq qiladigan, lekin prototip bilan bir xil matematik tasvirga ega
bo‗lgan modellar.
3
. Mantiqiy-matematik modellar
– belgilardan iborat bo‗lgan, tafakkur
jarayonini o‗rganishda qo‗llanadigan abstrakt modellar.
4.
Kompyuter modellari
– matematik,
mantiqiy modellashtirish
metodlariga asoslanib, kompyuterda algoritm va dasturlardan foydalangan
holda yaratiladigan modellar.
Modellashtirishning quyidagi turlarini ham ajratib ko‗rsatish mumkin:
informatsion modellashtirish, lingvistik modellashtirish, matematik-
kartografik
modellashtirish,
iqtisodiy-matematik
modellashtirish,
molekulyar modellashtirish, pedagogik modellashtirish, psixologik
modellashtirish, statistik modellashtirish,
struktur modellashtirish, fizik
modellashtirish, imitatsion modellashtirish, evolutsion modellashtirish,
kognitiv modellashtirish
1
.
XX asr II yarmidan boshlab tilshunoslikda matematik metodlarni
qo‗llash ommalashdi. Tilshunoslikda qo‗llanadigan matematik metodlar,
asosan, uch xil: to‗plam nazariyasi, mantiq algebrasiga asoslangan
transformatsion metod, statistik metod.
1
Po„latov A., Muhamedova S.
Kompyuter lingvistikasi. –T., 2009;
Rahimov A.
Kompyuter
lingvistikasi asoslari. –T.,2011.
