|
YEUROTRA
sistemasi – Yevropa olimlari tomonidan ishlab
chiqilgan. 1982-yilda ―Yevropa iqtisodiy hamkorligi‖ (Европейское
экономическое сообщество) barcha Yevropa tillari uchun mo‗ljallangan
EUROTRA avtomatik tarjima dasturi yaratilganligini ma‘lum qildi.
Dastavval, loyiha 12 mln dollarga baholandi, 1987 -yilda mutaxassislar bu
loyihaga 160 mln dollardan ko‗p mablag‗ sarflash kerakligini aniqladilar.
Sistema 40 mlnta so‗zdan iborat xotira kuchiga ega. Bu sistema barcha
Yevropa tillari bo‗yicha avtomatik tarjimani amalga oshira oladi.
SOKRAT
sistemasi – 40 mln ta so‗zdan iborat xotira kuchiga ega.
Dunyodagi 40 ta tilda avtomatik tarjimani amalga oshiradi. Windows
operatsion tizimi versiyasi mavjud bo‗lgan tillarda shu tizim asosida
avtomatik tarjimani amalga oshirish mumkin bo‗ladi
LINGVO
sistemasi (lingvo kompyuter lug‗ati) – bu lug‗atga ham
dunyoning 40 tilidagi ma‘lumotlar jamlangan.
DIANA
– avtomatik tarjima bo‗yicha dunyodagi eng yirik loyiha.
1991-yilda AQShda NASA mutaxassislari tomonidan yaratilgan. Uning
hajmi 10 mlnta so‗zni tashkil etadi. U dunyoning 6 ta yirik tiliga – ingliz,
rus, fransuz, nemis, arab, ispan tillariga asoslanadi:
1990-yillarda Amerikada
Global Link
, Rossiyada PROMT avtomatik
tarjima tizimlari yaratildi.
Internet tizimining rivojlanishi natijasida avtomatik tarjima global
tarmoqda ham tashkil etildi, ya‘ni hozirgi kunda online-tarjima tizimi ham
faol yo‗lga qo‗yilgan.
Tarjimon dasturlar ikki xil ta‘minotga asoslanib ishlaydi: 1) lingvistik
ta‘minot – bunda mavjud tillarning umumiy leksikoni kiritiladi, uning
grammatikasi joylashtiriladi, bir so‗z bilan aytganda, ma‘lumotlar bazasi
yaratiladi; 2) dasturiy ta‘minot – bunda bir tildan ikkinchi tilga tarjima
qilish algoritmi va kompyuter analizi ishlab chiqiladi (maxsus
programmalashtirilgan tillar yordamida).
Avtomatik tarjimaning ishlash algoritmi quyidagicha bo‗ladi:
1.
Boshlanish – dasturlar paneli va menyu satri ko‗rinadi.
2.
Ishlash rejimi tanlanadi (tarjimaning yo‗nalishi – inglizchadan rus-
chaga yoki ruschadan inglizchaga).
Jumla kiritiladi va xotiradagi kodi qidirib topiladi.
140
3.
Topilgan kod maxsus dasturlar yordamida qayta ishlanadi va
tarjima oynada paydo bo‗ladi.
4.
Joriy rejimda ishlashni davom ettirish haqida so‗raladi.
5.
Dasturni yopish haqida savol so‗raladi.
6.
Dastur yopiladi.
Avtomatik tarjimada samaradorlikning yuqori bo‗lishiga tabiiy
tillarning ayrim jihatlari – polisemiya (ko‗p ma‘nolilik), omonimlik,
frazeologizmlar, idiomalar, paremalar, troplar to‗sqinlik qiladi. Shularni
istisno qilganda, hozirda avtomatik tarjima yo‗nalishida yuqori
samaradorlikka erishilgan. Hatto hozirda faqat avtomatik tarjima
yo‗nalishiga bag‗ishlangan saytlar ham yaratilgan. Bu avtomatik
tarjimaning keng qamrovda taraqqiy etayotgan yo‗nalishlardan ekanligini
ko‗rsatib turibdi.
Hozirgi kunda inglizcha-o‗zbekcha va o‗zbekcha-inglizcha kompyuter
tarjimasi dasturlari juda katta ahamiyatga ega. Ma‘lumki, ingliz va o‗zbek
tillari leksik-grammatik xususiyatlariga ko‗ra bir-biridan tubdan farq qila-
di. O‗zbek tilida gap qurilishi SOV (ega+to‗ld+kes) qolipida bo‗lsa, ingliz
tilida SVO (ega+kes+to‗ld) qolipidadir; o‗zbek tili agglutinativ tillar
sirasiga kiradi, ingliz tili esa flektiv til hisoblanadi. Shuning uchun ingliz
tilidan o‗zbekchaga va o‗zbekchadan inglizchaga kompyuter tarjimasini
yaratish o‗ziga xos qiyinchliklarni keltirib chiqaradi. Bugungi kunda rus
tili vositasida ingliz tilidan o‗zbek tiliga avtomatik tarjima qiluvchi
dasturlarning versiyalari e‘lon qilingan.
Hozirda tadqiqotchilar tomonidan taklif qilinayotgan ingliz tilidan
o‗zbek tiliga kompyuterda tarjima qilish dasturi vositachi tilsiz amalga
oshiriladi. Ta‘kidlash lozimki, mazkur ish gaplarning sintaktik analiz qilish
algoritmlari va formal modellari bazasi asosida amalga oshiriladi.
Ingliz tilidan o‗zbek tiliga kompyuterda tarjima qilish algoritmi
quyidagi vazifalarni hal etish uchun mo‗ljallangan:
I.I. Analiz – bunda ingliz tilidagi gap soddalashtirilgan model
ramkasida sintaktik tahlil qilinadi.
1.1. Ushbu model faqat sodda gaplarni qamrab oladi.
2.
Gapning har bir bo‗lagi bitta so‗zdan iborat bo‗ladi.
3.
Gaplarda aniqlovchilar bo‗lmaydi.
4.Gaplarning standart tiplari ko‗rib chiqiladi (darak gap
(ega+kes+to‗ld+hol), so‗roq, inkor va so‗roq-inkor gaplar).
5. Fe‘lning quyidagi tuslanishli shakllarini qamrab oluvchi kesimli
gaplar ko‗rib chiqiladi:
a) shaxs (I, II, III shaxs);
141
b) son (birlik va ko‗plik);
v) zamon (o‗tgan, hozirgi, kelasi);
g) harakat tipiga ko‗ra (Simple)
d)
maylga ko‗ra (Indicative)
e)
nisbatga ko‗ra (Active)
II. Tarjimada gaplar ingliz tilidan o‗zbek tiliga o‗giriladi. Algoritm
quyidagi bosqichlardan tashkil topadi:
1)
gap kiritiladi;
2)
gapning har bir so‗zi massivining elementlariga qo‗shiladi;
3)
massivining elementlari yordamida lug‗at elementlari bilan
taqqoslanadi, bu lug‗atda olmosh, ko‗makchilar, ko‗makchi va modal
fe‘llar, artikllar va noto‗g‗ri fe‘llar ro‗yxati mavjud bo‗ladi;
4)
agar so‗zlar yordamchi lug‗atda topilmasa, unda taqqoslash
maxsus lug‗at yordamida davom ettiriladi;
5)
topilgan so‗zlar yordamchi lug‗atga beriladi, bu yerda so‗zga
ushbu so‗zni va uning tarjimasini saqlovchi kod beriladi;
6)
bunday so‗z lug‗atlarda mavjud bo‗lmasa, so‗z shakl yasovchi
affiks-lardan ajratib olinadi va 5-ish bajariladi;
7)
agar so‗zlar yordamchi va maxsus lug‗atlardan topilmasa, ushbu
so‗zning yo‗qligi haqida ma‘lumot kiritiladi;
8)
gap ikki guruhga bo‗linadi: kesimgacha bo‗lgan so‗zlar ega
guruhiga kiradi (ega guruhi);
9)
kesim va unga bog‗langan so‗zlar (kesim, toidiruvchi, hol) kesim
guruhi hisoblanadi;
10)
kesim guruhidan kesim ajratib olinadi;
11)
so‗ng to‗ldiruvchi ajratiladi;
12) gapning qolgan qismi hol hisoblanadi;
13) gapning har bir bo‗lagi shakl yasovchi qo‗shimchalarsiz tarjima
qilinadi;
14) tarjima qilingan gap bo‗aklaridan o‗zbek tilidagi gap tuziladi, u,
albatta, ingliz tilidagi gap konstruksiyasiga mutanosib bo‗ladi;
15) o‗zbek tilidagi so‗zlarga ingliz tilidagi so‗zlarga mutanosib
ravishda affiks va qo‗shimchalar qo‗yib chiqiladi;
16) tarjima chiqarib beriladi («tarjima» rejimida);
17) analiz chiqarib beriladi («analiz» rejimida).
Avtomatik tarjima texnika taraqqiyoti mahsuli, qo‗l mehnatini
osonlashtirishga qaratilgan, vaqtni tejaydigan tezkor tizimdir. Avtomatik
tarjimaning fan-texnika, ishlab chiqarishdagi ahamiyatli o‗rnini ta‘kidlash
142
joiz. Shuning barobarida, avtomatik tarjimada ayrim nuqsonlar ham
kuzatiladi.
Avtomatik tarjimaning cheklangan tomonlari:
Do'stlaringiz bilan baham: |
