Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

C
HASTOTALI LUG
„
ATLAR MATNDA SO
„
ZLARNING ISHLATILISH CHASTOTASI
(
QAY DARAJADA
ISHLATILISHI
,
FAOL
QO
„
LLANISHI
)
DAN
KELIB
CHIQQAN
HOLDA
TAYYORLANADIGAN
SO
„
ZLIKLAR
HISOBLANADI
. C
HASTOTALI
LUG
„
ATLAR
STATISTIK
LEKSIKOGRAFIYANING
RIVOJI
NATIJASIDA
YUZAGA
KELGAN
. B
UNDAY
LUG
„
ATLAR
,
AYNIQSA
,
TIL
O
„
QITISH
JARAYONIDA LEKSIK MINIMUMLARNI ANIQLASHDA MUHIM AHAMIYATGA EGA
. S
O
„
ZLARNING
CHASTOTASINI ANIQLASH LINGVOSTATISTIK TAHLILLAR YORDAMIDA AMALGA OSHIRILADI
.
C
HASTOTALI LUG
„
ATLAR KOMPYUTERNING LINGVISTIK INFORMATSION BAZASIHISOBLANADI
K
EYINCHALIK
CHASTOTALI
LUG
„
ATLAR
KONKORDANS
DEB
YURITILA
BOSHLADI
.
 
Tezaurus lug
‗
atlar 
Tezaurus 
(thesauros) grek tilidan olingan bo‗lib, «xazina» ma‘nosini 
anglatadi. 
Tezaurus
termini ikki xil ma‘noda ishlatiladi: 
1) lingvistik tahlillarga asoslangan to‗liq ma‘lumot yoritilgan 
lug‗atlarni;
2) inson yoki hisoblash mashinalarida bilimlarning muayyan sohasiga 
taalluqli tizimlashtirilgan axborotlar majmuyini ifoda etadi. Tezaurus 
tarkibidagi so‗zlar alfavit bo‗yicha emas, balki mavzu va mavzular 
majmuyi sifatida shakllangan lingvistik lug‗at hisoblanadi. Tezaurus – 
so‗zlar va so‗z birikmalari o‗rtasidagi turli bog‗lanishlar (munosabatlar) 
haqidagi axborotlarni saqlashga xizmat qiluvchi ma‘lumotlar bazasidir. 
Tezaurus aslida nafaqat voqelik haqidagi axborotni, balki yangi 
ma‘lumotlarni 
qabul 
qilib 
olish 
imkoniyatini 
yaratuvchi 
metainformatsiyani (axborot haqidagi ma‘lumotlarni) ham qamrab oladi. 
Tezaurus “
maxsus tashkil qilingan axborot‖, tildagi leksik 
birliklarning normaga keltirilgan holatdagi yig‗indisidir. Tezaurus til 
birliklarini, ular o‗rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Tezaurus milliy til, 
ma‘lum fan tili yoki avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi uchun rasmiy 
qabul qilingan til semantikasini belgilaydi. Dastavval, tezaurus so‗zning 
matnlardagi ma‘nosi to‗liq yoritilgan lug‗atlar sifatida ham qo‗llangan va u 
semantikaga asosan bo‗limlarga ajratilgan so‗zlar guruhlari bilan 
belgilanadigan bir tilli lug‗at sifatida baholangan. Ayni vaqtda esa bir tilli 
lug‗at va tezaurusning o‗xshash va farqli jihatlari mavjud. Tezaurus 

---

103 
lug‗atning bir tilli lug‗atdan bir qator afzalliklari mavjud, tezauruslarda 
muayyan so‗z har tomonlama keng yoritiladi.
Tezaurus, ayniqsa, elektron formatdagi tezaurus har bir sohaga doir 
so‗zlarni to‗liq ochib beradigan lug‗atlardan biri sanaladi. Oddiy 
lug‗atlardan farqli o‗laroq, har bir so‗z mohiyatining to‗liq yoritib 
berilishini ta‘minlaydi. Tezaurus lug‗atda bir qancha lug‗at belgilarining 
mujassamlangan holatini ko‗rish mumkin. Bu lug‗atning elektron 
formatdagi ko‗rinishi insonning vaqtini tejash, bir so‗z haqida to‗liq 
ma‘lumot olish imkonini beradi.
Tezaurus lug‗atda har bir so‗zning sinonimi, antonimi, etimologiyasi, 
omonimi va u bilan birika oladigan so‗zlar qatori ochib beriladi. Tezaurus 
birinchi navbatda so‗zlar va ularning matndagi qo‗llanishiga doir misollar 
izohlangan maksimal darajada to‗liq lug‗at hisoblanadi. Hozirgi 
tilshunoslikda tezaurus leksik birliklar o‗rtasidagi semantik munosabatlar 
(sinonimlar, 
antonimlar, 
paronimlar, 
giponimlar, 
giperonimlar) 
ko‗rsatilgan umumiy yoki maxsus leksika lug‗atidir. Tezauruslar, asosan, 
elektron ko‗rinishlarda yaratiladi va muayyan predmetlar sohasini 
atroflicha tavsiflash vositasi hisoblanadi hamda muayyan predmet haqida 
to‗liq holatda axborot beradi. 
Izohli lug‗atdan farqli ravishda tezaurus tushunchani izohlabgina 
qolmay, uning sun‘iy intellekt doirasida faol qo‗llanadigan boshqa 
tushunchalar va shu tushunchalar guruhiga munosabatini ham aks ettiradi. 
Shu bilan bir qatorda tezaurus informatsiya (axborot) nazariyasida subyekt 
egallagan barcha ma‘lumotlarning majmuasi sifatida ham qo‗llanadi. 
Tezaurus koorporativ kommunikatsiyaga ham yordam beradi. 
Koorporativ kommunikatsiya – kompyuter lingvistikasiga o‗xshash, 
soddaroq qilib aytganda bitta kasb yoki bir xil tartib-intizom bilan bog‗liq 
insonlar o‗rtasidagi muloqotlarning, munosabatlarning asosi sanaladi.
Tilshunoslikda tezaurus lug‗atlarning quyidagi ko‗rinishlari mavjud: