Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

deskriptorlar” 
deyiladi. 
Deskriptor ma'lum bir soha matnlaridan ajratib olinadi va shu 
sohaga tegishli bo‗lgan, nutqda boshqa so‗zlarga nisbatan ko‗proq 
qo‗llaniladigan so‗zlar – kalit so‗zlar sifatida tanlanadi. Masalan, 
deskriptor sifatida har qanday kalit so‗z (ko‗p ishlatiladigan yoki qisqa 
so‗zlar), yoki so‗z birikmasi, yoki sonli kod tanlanishi mumkin. Bir necha 
so‗zdan tashkil topgan sinonimik qatorlarga birdan ortiq deskriptorlar mos 
keladi va, aksincha, bir necha sinonimik qator so‗zlariga va iboralarga bitta 
deskriptor mos kelishi mumkin. Avtomatlashtirilgan axborot qidiruvida 
nafaqat savol deskriptorlari indeksiga ega bo‗lgan hujjatlar, balki ular bilan 
ma‘lum semantik munosabatda bo‗lgan deskriptorga ega hujjatlar ham 
qidiriladi. Ayrim vaqtlarda ushbu tematik sohaga xos bo‗lgan 
tezauruslarda ma‘lum uyushgan munosabatlarni belgilash to‗liq ma‘lumot 
olishga asos bo‗ladi: 
kasallik – qo„zg„atuvchi, asbob – vazifasi 
(yoki 
o‗lchanayotgan kattalik) va boshqalar. Leksik birlik (so‗z, til birligi)ning 
tezaurusdagi o‗rni uning tildagi ma'nosini ifodalaydi: ushbu so‗z (shu 
jumladan, u mansub bo‗lgan bo‗limlar) ishtirok etayotgan semantik 
munosabatlar tizimini bilish, shu so‗z ma‘nosini tahlil qilish imkonini 
beradi. Axborot qidiruvchi tezauruslarda har bir so‗zga sinonim bo‗lgan 
deskriptor taqqoslanadi va deskriptorlar uchun semantik munosabatlar 
ko‗rsatiladi: 
jins – ko„rinish, qism – butun, maqsad – vosita 
va boshqalar. 
Tezaurus lug‗atlarda birliklar iyerarxik va uyushgan munosabatlarga 
ajratiladi. Deskriptorlar o‗rtasidagi uyushgan munosabatlarda tezaurusga 
tematik guruhlarning semantik kartalari ham kiritiladi. 1973- yilda chop 
etilgan ―Informatika bo‗yicha axborot-qidiruv tezaurusi‖da har bir 
deskriptorga sinonim so‗zlar, jinsga oid, ko‗rinishga oid va uyushgan 
deskriptorlar alohida ko‗rsatilgan. Tezaurus lug‗atlarda so‗zlar avtomat 
ravishda tartibga solinadi, saqlanadi va qidirish uchun ma‘lum bir tizimga 

---

106 
joylashtiriladi; tezaurusda, raqamlash uchun tavsiya qilinadigan kalit 
so‗zlar (deskriptorlar) ajratib olinadi, hujjat mazmunini ochib beruvchi 
muhim (kalit) so‗z olinadi, shuningdek, ular orasidagi semantik 
bog‗lanishlar ifoda etiladi.
Tezaurus, keng ma‘noda, alohida tashuvchi yoki tashuvchilar guruhi 
ega bo‗lgan voqelik haqidagi bilimlar tizimini tasvirlash vositasi sifatida 
namoyon bo‗ladi. Bu tashuvchi qo‗shimcha ma‘lumot qabul qiluvchi 
vazifasini ham bajarishi mumkin, natijada uning tezaurusi ham o‗zgarib 
ketadi. Bunda boshlang‗ich tezaurus qabul qiluvchining u tomonidan 
semantik axborotni qabul qilish imkoniyatlarini belgilaydi. Psixologiyada 
sun‘iy intellektga ega tizimlarni o‗rganishda, individumlarning axborotni 
qabul qilishi va tushunishi jarayonida namoyon bo‗luvchi tezaurus 
xususiyatlari o‗rganiladi. Sotsiologiya va muloqot nazariyalarida esa 
tezaurusning umumiyligi asosida o‗zaro hamfikrlilik imkoniyatlarini 
ta‘minlovchi individum va jamoalar tezauruslarining xususiyatlari talqin 
etiladi. Bunday vaziyatlarda tezaurusga murakkab tizim tarkibidagi 
ma‘lumotlar zaxirasini belgilovchi murakkab mazmunlar va ularning 
semantik bog‗lanishlarini kiritishga to‗g‗ri keladi.
Tezaurusda bilimlar qaysi sohada yaratilgan bo‗lsa, shu sohaga 
tegishli bo‗lgan so‗zlar mavzusiga ko‗ra joylashtirilgan va leksik birliklar 
o‗rtasidagi semantik munosabatlar ko‗rsatilgan bo‗ladi. Axborot-qidiruv 
tezauruslarida matnning leksik birliklari deskriptorlar bilan almashtiriladi. 
Tezaurus kompyuter lingvistikasi algoritmlarida saqlanayotgan 
ma‘lumotdan foydalanish, jumladan, tarjima jarayonini maksimal darajada 
osonlashtirish maqsadida ishlab chiqilgan.
Tezaurusdagi bog‗lanishlar quyidagicha bo‗ladi: 
1.So‗zlar bilan ifodalangan predmet va jarayonlar vazifalarining 
umumiyligi va o‗xshashligi natijasida so‗zlarning bir guruhga jamlaydigan 
predmetli (ko‗gazmali) yoki tematik bog‗lanishlari: uy-ro‗zg‗or 
predmetlari, tana a‘zolari, kiyim turlari, qurilishlar va b. Ideografik 
tezaurus – bu ko‗rgazmali (tematik) guruh tarkibidagi leksik birliklarni 
ifodalovchi va ularni dunyo haqidagi konseptuallashtirilgan bilimlarni 
reprezentlash (qayta tasvirlash) uchun mo‗ljallangan iyerarxik tuzilmaga 
tashkillashtiruvchi leksikografik hosiladir. 
2.
Leksik-semantik bog‗lanishlar; bunday turdagi bog‗lanishli 
guruhlarga umumlashtirish so‗zlar uchun asosiy bo‗lgan alomat – leksik 
qiymatga ko‗ra amalga oshiriladi. Bunda shaklida so‗zlarning alohida 
qiymatlari namoyon bo‗ladigan leksik-grammatik bog‗lanishlar ham 
inobatga olinadi. Analogik tezaurus – bu makrotuzilmaning asosiy birligi 

---

107 
leksik-semantik guruh bo‗lgan leksikografik ma‘lumotnomadir; guruhlarda 
ma‘noviy dominantlar alfavit ketma-ketligi tartibida sistemalashtirilgan. 
Semantik bog‗lanishlar giperonimlar va giponimlar (