Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

Brown sorpus, 
VS) hisoblanadi, u 1961 
yilda Braun universitetida yaratilgan, har biri 2000 so‗zli 500 ta matn 
fragmentini o‗z ichiga oladi. Braun korpusi (The Brown Corpus) matnlari 
AQShda nashr etilgan jurnallardan, amerika kitoblari, gazetalaridan 
olingan. Korpus mualliflari U.Frensis va G.Kucherlar uni dastlabki 
statistik ishlov berilgan katta hajmdagi materiallar miqdori: har xil statistik 

---

90 
taqsimotga asoslangan chastotali va alfavit-chastotali lug‗at sifatida 
shakllantirdilar. 
Braun korpusini yaratishdan maqsad – ingliz tilidagi yozma janrlarini 
o‗rganish va qiyoslashdan iborat. Tuzuvchilar, birinchi navbatda, masalani 
hal qilish nuqtai nazaridan yondashib, matnni saralash va tuzish prinsipiga 
amal qildilar. Bir tomondan: korpus statistik protsedura asosiga qurildi, 
ikkinchi tomondan, statistika korpus mualliflarining professional intuitsiya 
bazasiga asoslangan erkin qarorlari bilan belgilandi. Mazkur murakkab 
jarayonda maksimal darajada ob'ektivlikka erishish uchun maksimal 
formallashgan, shaffof protsedurani tekshirish va nazorat talab qilinar edi. 
Keyinchalik yevropalik tadqiqotchilar shu prinsip asosida 1961 yilda 
Buyuk Britaniyada birinchi marta e'lon qilingan matnlar korpusini 
tuzishdi: 15 xil janr (registr), 2000 so‗zli (so‗zshaklli) 5000ta matn dan 
iborat. U ingliz tilining britaniya variantiga oid 1 mln. so‗zni qamrab oldi, 
uni britaniya va ikki norvegiya universiteti nomi bilan ―Lankaster-Oslo-
Bergen‖ yoki qisqacha LOB korpusi (The Lancaster-Oslo-Bergen Corpus) 
deb atashdi.
Braun tipida yaratilgan boshqa korpuslar ham tadqiqotchilar uchun 
muhim ahamiyat kasb etdi. 1963- yilda AQShda Braun universiteti (Brown 
University)da The Brown Standard Corpus of American English korpusi 
yaratildi. Mazkur korpus lingvistika sohasida yaratilgan bo‗lib, lingvistik 
tavsif va tahlillarga xizmat qiladi. 
Birinchilardan bo‗lib yaratilgan ikki katta korpus ingliz tilining yozma 
amerika va britaniya variantida yaratilgan bo‗lib, bu korpuslar hozirgi 
kunda ham ahamiyatini yo‗qotgani yo‗q, ingliz tili bo‗yicha bir qator 
tadqiqotlarga asos bo‗lib kelmoqda.
Bu korpuslar yaratilganidan keyingi o‗n yillikda kompyuter 
arzonlashdi, qudratliroq kompyuter sinflari yuzaga keldi, matnlarni 
jamlashning klaviatura usulidan tashqari skaner variantlari shakllandi. Bu 
imkoniyatlar korpus yaratish jarayonini yengillatdi, korpuslarning milliard 
so‗z hajmidagi tiplari yuzaga keldi
1
. 
1970-yillarda 1 mln so‗zni o‗z ichiga olgan matnlar korpusi asosida 
rus tilining chastotali lug‗ati yaratildi. 1980-yillarda Shvetsiyaning Upsala 
universitetida ham rus tilida matnlar korpusi yaratildi. Keyinchaiik 
kompyuter leksikografiyasining rivojlanishi natijasida katta hajmli matnlar 
korpusiga ehtiyoj tug‗ildi. Ya‘ni 1 mlnta so‗z elektron lug‗atlar bazasi 
uchun yetarli emas. Shu asosda yirik hajmli matnlar korpusi yaratila 
boshladi. Ko‗pgina mamlakatlarda bunday korpuslar XX asrning 80-
1
Захаров В.П., Богданова С.Ю.
Корпусная лингвистика. -Иркутск: ИГЛУ, 2011. –С.16-17.

---

91 
yillaridan boshlab tuzila boshladi. Ular turli maqsad va vazifalarga xizmat 
qiladi. Buyuk Britaniyada Ingliz tili Banki (Bank of English) hamda 
Britaniya Milliy Korpusi (British National Corpus BNC), Rossiyada Rus 
tilining mashina fondi (Машинный фонд русского языка) hamda Rus 
tilining Milliy Korpusi (Националный корпус русского языка) loyihalari 
ishlab chiqildi.
1 
Masalan, Rus tilining milliy korpusi hajmi hozirgi kunda 
149 mln so‗zdan iborat. Keyingi yillarda Internet tizimining rivojlanishi 
virtual matnlar korpusining yuzaga kelishiga olib keldi. Internetdagi 
qidiriv saytlari, elektron kutubxonalar, virtual ensiklopediyalar korpus 
vazifasini bajarmoqda. Korpusning janri va tematik rang-barangligi 
internetdan foydalanuvchining qiziqishlariga bog‗liq. Masalan, ilm-fan 
doirasida ―Wikipedia‖ katta hajmdagi matnlar korpusi sifatida 
foydalanilmoqda.
2 
Korpus lingvistikasida parallel matnlar korpusi ham muhim ahamiyat 
kasb etadi. Parallel matnlar korpusi esa, o‗z navbatida, badiiy asar, 
qo‗llanma, ommaviy axborot vositalari, turli xil hujjatlarning ikki yoki 
undan ko‗p tillardagi elektron holdagi ko‗rinishlaridir. Masalan, Yevropa 
Ittifoqi o‗zining barcha qonun va hujjatlarini ingliz, fransuz, nemis, ispan 
va italyan tillarida nashr qiladi hamda ular internet tizimiga ochiq arxiv 
sifatida qo‗yiladi. Bunday korpuslarning afzalligi shundaki, ular 
yordamida nafaqat biron bir so‗z yoki jumlaning, balki butun boshli 
matnlarning turli tillardagi variantlarini bilish imkoniyati mavjud. Xuddi 
mana shu imkoniyat tufayli maxsus konkordanser dasturlar ishlab chiqish 
orqali turli xil ixtisoslik lug‗atlari tuzish imkoniyati tug‗iladi. Ushbu 
korpuslar kompyuter leksikografiyasi uchun amaliy hamiyat kasb etadi. 
―Kompyuter lingvistikasi‖ masalalariga bag‗ishlangan maqolalar 
seriyasida korpus lingvistikasiga oid ma‘lumotlar ham keltirilgan
3
. Rus 
tilshunosligida korpus, uning turlari, o‗ziga xos xususiyati, korpusning 
ijtimoiy ahamiyati, korpus tuzish tamoyillari borasida tadqiqot olib 
borilgan.
O‗zbek tilshunosligida kompyuter lingvistikasi, tabiiy tilni qayta 
ishlash, 
statistik 
tahlil 
masalalariga 
doir 
izlanishlarda 
korpus 
lingvistikasiga ham to‗xtalib o‗tilgan
4
. 
Kompyuter 
lingvistikasi 
1
 
http:www.corpus.leeds.ac.uk/list.html
 
2
 
http://www.wikipedia.org/wiki/corpus linguistics
3
Новое в зарубежной лингвистике. Вып: XXIV. Компьютерная лингвистика. –M., 1989. 
4
A.Po‗latov, S.Muhamedova. Kompyuter lingvistikasi. –Т.,2008; B.Yo‗ldoshev. Kompyuter 
lingvistikasi. –Т.,2009; A.Po‗latov. Kompyuter lingvistikasi. –Т., 2011; A.Rahimov. Kompyuter 
lingvistikasi asoslari. –Т.,2011; F.Qurbonova. Kompyuter lug‗atlari:
 
tezaurus. –Т.,2014; 
L.Abduhamidova ―Tilshunoslikning yangi yo‗nalishi: kompyuter lingvistikasi. –Т.,2015.

---

92 
yo‗nalishlari monografik tadqiqot obyekti sifatida o‗rganila boshladi
1
. 
Kompyuter lingvistikasining yo‗nalishi sifatida shakllangan, hozirda o‗z 
taraqqiyot yo‗nalishiga ega bo‗lgan alohida soha hisoblanuvchi korpus 
lingvistikasi masalalari keyingi yillarda monografik planda tadqiq 
etilmoqda
2
. Tezauruslarning ma'lumotlar bazasi sifatidagi qiymatlari 
yoritilgan tadqiqotlar ham korpuslar haqida muayyan tasavvur berishga 
xizmat qiladi
3
. Tezauruslarning tuzilishi, ishlash tamoyillari, kompyuter 
bazasi sifatidagi imkoniyatlari, WordNet tezaurus bazasi haqidagi 
ma'lumotlar ham ilmiy-amaliy ahamiyatga ega
4
. 
M.V.Kopotev, A.Mustayokilar hozirgi tilshunoslikda korpus asosidagi 
yondashuvning keng qo‗llanishi ahamiyatini bir qator misollar orqali 
ko‗rsatib berishgan: 1.Korpuslarning grammatika va leksikaga oid 
tadqiqotlarda keng qo‗llanishi hozirgi tadqiqot amaliyotida odatiy holga 
aylandi. 2.Chastotaga asoslangan ro‗yxatlar va kalit so‗zlar hozirgi 
elektron korpuslar tuzilishidan ancha muddat oldin yaratilgan va faol 
qo‗llangan. 3. Kollokatsiylar (ya'ni leksemalar birikmasi) tadqiqi hozirda 
korpus tadqiqotlarining eng ommabop mavzularidan biri bo‗lib qolmoqda. 
4. Me'yor /uzus tadqiqi. Me'yor tadqiqi odatda korpus tilshunoslarining 
vazifalariga kirmasa-da, keng jamoatchilikni qiynaydigan ko‗pgina keskin 
masalalar sub'ekti baho asosida emas, balki statistik jihatdan ko‗p 
miqdorni tashkil qiladigan materiallar mazmuni bilan hal qilinadi. 
5.Korpus metodlari shakllanish davridanoq sotsiolingvistik tadqiqotlarda 
faol qo‗llanib kelmoqda. 6. Og‗zaki nutq korpusini yaratish va o‗rganish 
korpus lingvistikasining alohida va faol ishlab chiqilgan sohasiga aylandi. 
7.Korpus lingvistikasi shakllanish davridanoq xorijiy auditoriyada til 
o‗qitish bilan chambarchas bog‗liq bo‗lib keladi. 8. Xato turlarini 
tasniflaydigan va ta'lim jarayonida ularga e'tibor qaratadigan o‗quvchilar 
matni korpusini yaratish yangi soha hisoblanadi. 9.Turli pedagogik 
vazifalar bilan chambarchas bog‗liq va aynan lingvistik ahamiyatga ega 
bo‗lgan vazifa ko‗p tilli parallel korpuslarni yaratishdir. 10. Bir avtorga 
1
Абдураҳмонова Н.З. Инглизча матнларни ўзбек тилига таржима қилиш дастурининг 
лингвистик таъминоти (Содда гаплар мисолида): филол. фан. бўйича фалсафа доктори 
(PhD)... дисс. автореф. –Т., 2018; Aбжалова M. Ўзбек тилидаги матнларни таҳрир ва таҳлил 
қилувчи дастурнинг лингвистик модуллари (расмий ва илмий услубдаги матнлар таҳрири 
дастури учун). Филол. фан. фалс. д-ри (PhD) дисс. –Т., 2019.
2
Ҳамроева Ш.М. Корпус лингвистикаси атамаларининг қисқача изоҳли луғати. – Т.: 
«Камалак» нашриѐти. – 47 б.; А.Эшмуминов.Ўзбек тили миллий корпусининг синоним 
сўзлар базаси. –Қарши, 2019. 
3