Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

ABBY LINGVO
kompaniyasining lug‗at va tarjima dasturlari 
ulardan foydalanuvchi har bir xaridorga o‗z lug‗atini tuzish yoki mavjud 
lug‗at so‗z boyligini to‗ldirib BORISh imkonini beradi. Ochiq turdagi 
Internet lug‗atlari (on-line lug‗atiar) ham ko‗p hollarda barcha 
foydalanuvchilarga ushbu lug‗atlarni boyitish imkonini beradi. 
Shuningdek, hajm jihatidan ixchamligi, kompaktligi, boshqa manbalarga 
(internet tarmog‗i orqali, giper-murojaatlar yordamida) ulanish imkoniyati, 
mavjud matnlar korpuslari yordamida illyustrativ misollar tuza olish 
imkoniyati, multimedia tasvirlari bilan boyitilganligi, so‗zlarning 
sinonimik variantlari, omonimlik xususiyatlari, grammatik ma‘lumotlar 
bilan ta‘minlanganligi va ularning tezlik bilan foydalanuvchiga havola 
etilishi kabi jihatlari elektron lug‗atlarning optimalligini ta‗minlaydi. 
Kompyuter leksikografiyasiga semantik maydon, semantik tarmoq, 
semantik to‗r hamda freym semantikasining faol tatbiq etilishi natijasida 
kompyuter leksikografiya resurslari yaratildi. Shunday yirik leksikografik 
resurslardan biri FRAMENET bo‗lib, u internet tizimida on-line rejimida 
ishlaydi.
1
Mazkur tizim Ch.Fillmorning «Tools for Lexicon Bullding» 
loyihasi asosida Kaliforniya shtati, Berkli shahridagi Xalqaro informatika 
1
 
http://framenet.icsi.berkeley.edu/
 

---

95 
institutida ishlab chiqilgan. Framenet resursining ma‘lumotlar bazasida 10 
000 ta leksik birlik mavjud, shundan 6000 dan ortig‗i to‗liq annotatsiyaga 
ega. Bundan tashqari, ma‘lumotlar bazasida 800 ta semantik freym 
ko‗rsatilgan, 135 000 annotatsiyali gaplar keltirilgan. 
Ingliz va rus tilshunosligida kompyuter lug‗atlari borasida izlanishlar 
amalga oshirilgan.
Kitobiy lug‗atlar va elektron lug‗atlarning farqi quyidagilarda 
ko‗rinadi: 
1. Kitobiy lug‗atlar kartotekalar asosida tuziladi. Elektron lug‗atlar 
korpus (elektron kartotekalar) asosida yaratiladi. 
2.Kitobiy lug‗atlar qo‗lyozma holatda, kompyuter lug‗atlari elektron 
variantda tuziladi. 
3.Kitobiy lug‗atlar qo‗lyozma holida tahrir qilinadi; elektron lug‗atlar 
nisbatan tayyor lingvistik baza asosida yaratiladi. 
4.Kitobiy lug‗atlar bosma holida nashr etiladi; elektron lug‗atlarda 
lingvistik ta‘minot dasturiy ta‘minot bilan uyg‗unlashtiriladi. 
5.Kitobiy lug‗atlar tuzilishi sahifalar ketma-ketligiga tayanadigan 
chiziqlilik tamoyiliga bo‗ysunadi. Elektron lug‗atlar strukturasi gipertekst 
texnologiyasiga asoslangan bo‗ladi, bu esa foydalanuvchiga lug‗at 
maqolalarining ixtiyoriy qismiga tezkor murojaat qilish imkonini beradi. 
Elektron lug‗atlarda har bir so‗zga mutanosib keluvchi kod ishlab 
chiqiladi va qo‗llanadi, kodni qayta ishlash jarayonida zaruriy bo‗lgan 
ma‘lumotlar, tarjimalar, sinonim, antonim va sharhlarga ega bo‗lish 
mumkin. 
So‗zlarni kodlashtirish quyidagicha amalga oshiriladi. Ma‘lumotlar 
fayllarga joylashtiriladi, uning har bir elementi 3 qismdan iborat bo‗ladi: 
1) so‗zning tartib raqami; 2) so‗z; 3) kod. 
«So‗zning tartib raqami» (ya‘ni uning adresi). So‗zlarning tarjimasi, 
sinonimlari va antonimlarini ko‗rsatish ularning birinchi harflarini 
kodlashdagi tartib raqamlari bilan birgalikda keltirish bilan amalga oshi-
riladi. 
«So‗z» – alfavit harflari bilan yozilgan oddiy so‗z. 
«Kod» – raqam va harflar ketma-ketligi bo‗lib, unda so‗zning barcha 
zaruriy morfologik, sintaktik, ieksik xususiyatlari haqidagi ma‘lumotlar 
jamlangan bo‗ladi: grammatik ma‘lumot, adreslar, tarjima, sinonim, 
antonim, mutanosib sharhlar. 
Kodlarni yaratish CREATE va CREATE 1 dasturlari orqali amalga 
oshiriladi. Ular quyidagi tartibda ishlaydi: 
So‗z kiritiladi. 

---

96 
1.Grammatik ma‘lumotlar yaratiladi – kompyuter so‗z haqida mor-
fologik va sintaktik ma‘lumotlarni so‗raydi va ular darhol aniq nisbat 
asosida shifrlanadi. 
2.Tayyor shifr «Grammatik ma‘lumotlar» bo‗limiga yozib qo‗yiladi. 
3.Tarjimalarda 
sinonimlar, 
antonimlar 
adreslari 
yaratiladi: 
a) tarjimasi bo‗lishi mumkin bo‗lgan so‗z so‗raladi; 
b) kiritilgan so‗z kodning mutanosib bo‗limiga yozib qo‗yiladi; v) 
kodlashning oxirida tarjimalar (sinonimlar, antonimlar) kodi topiladi va 
kiritiigan so‗zlar o‗rniga ularning birinchi harflari va tartib raqamlari 
yoziladi (masalan, «katta» so‗zi o‗rniga K0083), agar tarjimalar (sinonim, 
antonimlar) kodi topilmasa, u holda shu so‗zga nisbatan kodlash 
operatsiyasi amalga oshiriladi va bu bilan bosqich tugallanadi.
4.Mazkur so‗zga sharh kiritiladi: 
a)
matn kiritiladi; 
b)
maxsus dastur asosida so‗z va uning sharhi orasidagi moslik 
belgilanadi, so‗ng kiritilgan matn xotiraga yoziladi, ular orasidagi moslik 
esa so‗z kodida o‗z ifodasini topadi. 
Dastur ishlay boshlashi bilan ekranda ma‘lumotlar paydo bo‗ladi. Ular 
bilan tanishilgandan so‗ng klavish bosiladi va dastur quyidagi bosqichlarda 
o‗z ishini davom ettiradi: 
I.Ekranga 6 rejimga ega oyna chiqadi. 
1-rejim. Only translation (faqat
 
tarjima) – muqobil tarjimalarni va 
mazkur so‗zning qaysi sohaga tegishliligi haqidagi ma‘lumotlarni beradi. 
Mazkur rejimning asosiy funksiyasini ―Only-tran‖ maxsus protsedurasi 
amalga oshiradi. Ushbu protsedura, avvalo, mazkur so‗z kodining adreslar 
bo‗limidan tarjimalar adresini izlab topadi. So‗ng uni qayta ishlashni 
boshlaydi: tarjimaning birinchi harfini olib, shu harf bilan nomlangan tekst 
faylini ochadi va berilgan tartib raqamiga ko‗ra tarjimani topib, uni 
ekranga chiqaradi. 
2-rejim.