Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti O’zbek filologiyasi fakulteti

Cönk – 1) katta yelkanli kemaÇarka – is. tar. esk. Usmonlilarda xxxx vazifasi.
Çarşaf – esk. Oldinlari ayollar foydalanadigan va doshi bilan o`raladigan, pardali, etakli ko`chaga kiyiladigan kiyim: “Yatağında oturdu; alnında toplanan ter damlalarını çarşafının ucuyla sildi.” – H. E. Adıvar. “Çabucak yatak odasına koştu, çarşafını giydi.” – P. Safa.– ar. ahz. - olmoq, qabul qilmoq
Akva - akva 1) baquvvat, sog`lom; 2) bir tür sırmalı va köstekli bıçak34: “Beline akva adı verilen som sırmalı ve köstekli bir bıçak takan kızlar ağası…” S. Birsel.

2.1 Turk tili leksikasi.
Turk tili leksikasi so’zlarning qo’llanilish sohalari nuqtayi nazaridan rango-rangdir.Shu bois umumxalq leksikasi va uni belgilash ham leksikologiyaning vazifasiga kiradi.
Leksikologiya bilan uzviy bog’liq bo’lgan yana bir fan ya’ni leksikografiyadir.So’z turk tilida kalime, Turk tilida so’z deyilganda ham so’z ham gap tushiniladi.Bir va undan ortiq bo’g’indan iborat bo’lgan ayni tilde so’z orasida alohida qo’llanilganda inson zehnida aniq va ma’no ifodalovchi yoki bunday tushunchalar orasida muvaqqat til birligiga so’z deyiladi. Chichek, ev, tash, ko’pek aniq so’zlar mutluluk, aci, ashk, nefret – mavhum so’zlar(solut keleme dolayu o’turi kabi so’zlar, munosabat o’rnatuvchi(ilishki, ichin)so’zlari. So’zlarning barchasi tilning lug’at boyligini, ya’ni leksikologiyasini tashkil qiladi.
Turk tiliga arab fors tillaridan kirgan ko’pchilik asl shaklini yo’qotgan, lekin g’arb tillaridan olingan so’zlar o’z holicha qolib ketmoqda.Masalan estetik, rapor, kontenjan kabi so’zlar hozirgi zamon turk tilida qo’llanilib kelinmoqda. Leksik birliklar bo’limiga nafaqat alohida olingan so’zlar birikmalar(bo’linmas birliklar analitik va tarkibli so’zlar) kiritiladi. Biroq so’z shakl va mazmunning mutanosib asosiy leksik birlik hisoblanadi.So’z muammosi tilning asosiy birligi o’laroq uch struktur(tuzilish), ya’ni so’zning alohida ajratilishi(so’zning leksik ma’nosi)va funksional aspect (so’zning o’rni)Struktur aspektda so’zning alohidalik va o’xshashlik mezonlari leksikologik nazariyaning asosiy vazifasi hisoblanadi va birikma bilan qiyoslanadi.
Biz, bugungi kunda dunyo tilshunosligini tilga olganimizda, rus tilshunosligiga urg‘u beramiz. Shuning uchun o‘rni kelganda, arxaizmlar haqida rus tilshunoslari nima deyishganiga e’tibor qilish kerak bo‘ladi.
Rossiyada nashr etilgan “Lingvistik ensiklopedik lug‘at”da (Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy slovar) istorizm, ya’ni eskirgan so‘zlarga quyidagicha ta’rif berilgan: “Istorizm (tarixiy so‘z)lar - yo‘qolib ketgan realiyalarni bildiruvchi so‘z yoki turg‘un birikmalar (kravchiy, tyaglo, selovalnik). Tarixiy so‘zlar qadim zamonlarga tegishli bo‘lishi mumkin (zakup, smerd), unchalik qadimiy bo‘lmasligni ham mumkin (likbez, nepman, prodrazvyorstka). Undan tashqari, istorizmlar ko‘pma’noli so‘zlarning bir necha ma’nosidan bittasi ham bo‘lishi mumkin (masalan, turkiy “yarlık” so‘zi “xonning yozma farmoni” ma’nosida ham bo‘lishi mumkin, “etiketka” ma’nosida ham qo‘llanilish mumkin). Tarixiy so‘zlar passiv lug‘atga tegishli bo‘ladi, lekin arxaizmlardan farqli o‘laroq aktiv lug‘atda sinonimlarga ega bo‘lmaydi. O‘quv va ilmiy adabiyotlarda terminologik ma’noda qo‘llanadi, badiiy adabiyotda esa tarixiy koloritni yaratish maqsadida qo‘llanadi41
Rus olimlaridan L. I. Raxmanova va V. N. Suzdaltsevalar o‘zlarining “Sovremenniy russkiy yazik” nomli kitoblarida eskirgan leksikaga quyidagicha ta’rif berishadi: “Eskirgan leksika – muayyan tilda so‘zlovchi kishilarning
nutqlarida qo‘llanuvchi, ammo ular tomonidan eskirgan deb qabul qilinuvchi so‘zlardir: kavalergard, laniti, oniy, oprichnik, persti, sey, sodeystvo va h. So‘zlarning eskirib, faol nutqdan chiqib ketishining sabablari turlicha. So‘zlar eskirib, qo‘llanish sohasidan chiqib ketishi mumkin, qachonki, ana shu so‘z ifodalayotgan shaxs, predmet yoki hodisa qo‘llanmay qo‘yiladigan bo‘lsa: krinolin, piщal, sar, chinovnik va h. Turk tilidagi arxaik leksikani o‘zbek va rus tilshunosligi prinsiplariga ko‘ra ko‘rib chiqish ishimizni osonlashtirganini tan olish kerak bo‘ladi. Ma’lumki, so‘z qaysidir sabablarga ko‘ra, ifodalanayotgan shaxs, predmet yoki hodisaning boshqa yangicha nomi eski nomini siqib chiqarganda ham eskirib qolishi mumkin. Masalan, hozirgi turk tilidagi bakan (vazir), başbakan (bosh vazir), subay (harbiy unvonli kishi, ofitser) so`zlari usmonlicha vezir, sadrazam, paşa so`zlarini nutqdan siqib chiqargan. Lekin bulardan paşa so`zi og`zaki nutqda va ba’zan uslubiy maqsadlarda (boshliq, lashkarboshi ma’nosida) qo`llanib turiladi. Vezir, padişah, taht so`zlari eski xalq maqollarida saqlanib qolgan va hozirgacha o`z qimmatini yo`qotmagan: Akıl bir vezirdir, gönül bir padişah (Aql vazirdir, ko`ngil podshoh), Gelin taht getirmiş, çıkmış kendisi oturmuş (Kelin taxt keltiribdi, ustiga o`zi çıqıb o`tirib olibdi) va hok. Umumiy tilshunoslikda eskirgan so‘zlarning ikki xil turi ajratiladi:
1) istorizm (tarixiy so‘z)lar– eskirgan narsalar, eskirib qolgan hodisalarni ifodalovchi so‘zlar;
2) arxaizmlar– hozirda ham mavjud, lekin boshqacha (yangicha) ataladigan, ya’ni yangi nomga ega bo‘lgan predmetlar, hodisalarni ifodalovchi eskirgan so‘zlar.

Turk tilining izohli lug‘atlarida tarixiy so‘zlar tar. (tarihi) deb, eskirgan so‘zlar esa esk. (eskimiş) deb belgilab qo‘yiladi. Aksincha, arxaizmlar, hozirgi tilda o‘z sinonimlariga ega bo‘lib, ular yordamida izohli lug‘atlarda ularning ma’nolari izohlanadi (esk. (eskimiş): tenavul etmek – 'edeb., esk. yemek' kabi. Misollar:

Ahit – arab tilidan o‘zlashgan, hozirgi zamon turk tilida “ahd, ont va shartnoma” ma’nosida qo‘llaniladi. Qadimgi turk tilida esa bu so`z “davr, zamon” ma’nosiga ega bo`lgan.42 Xuddi shuningdek, Çavuş –1) Usmonlilar davlat tashkilotida turli vazifalarni bajargan xizmatchi. 2) Usmonlilar armiyasida yuqori mansabdagilarning buyruqlarini quyidagilarga yetkazuvchi vazifasini bajaruvchi odam; 43 so‘zi ham ko‘p yillar tarixiy so‘z bo‘lib, 60-yillarda hozirgi zamon turk armiyasida xuddi shunday vazifadagi ofiser tushunchasi va lavozimining qaytishi munosabati bilan nutqqa kirib keldi. Kundan-kun rivojlanib borayotgan moda dunyoning ko‘p tillariga istorizmga aylanib qolgan ba’zi so‘zlarning qaytadan dunyoga kelishiga sabab bo‘ldi. Masalan, unutilib ketgan losini (ilgari “badanga yopishib turadigan shim turi, Chor Rossiyasining ba’zi polklarida harbiy xizmatchilar kiygan kiyim” ma’nosida qo‘llanilgan) hozirgi paytda zamonaviy moda ketidan quvuvchi xotin-qizlarning libosiga aylangan. Shuningdek, meyhane (Usmoniylar davrida – past tabaqali kishilar maishat qilib, may ichadigan muassasa, joy) hozirgi paytda yoshlarning jargon tilida ayni o‘xshash joy - restoran, kafe ma’nosida qo‘llaniladi.
Bunga o‘xshash metaforik ma’noda so‘zlar gapiruvchi tilida eskirgan so‘z sifatida qabul qilinmaydi. Lug‘atlarda ham bunday so‘zlar yoniga (esk. (eskimiş) belgisi qo‘yilmaydi. Biroq bunday so‘zlarning intuitiv tarzda his qilinadigan qarama-qarshi ma’nosi shaxs yoki predmetlarning har qanday emotsionalno-baholash nyuanslari metaforalarni yanada yorqinroq anglanishini ta’minlaydi. Eskirgan so‘zlar ko‘p hollarda turli xil nolisoniy (ko‘pincha, ijtimoiy) omillar ta’sirida “qayta dunyoga kelib” faol qo‘llanish sohasiga kiradi. Ko‘pincha bunday jarayon tarixiy so‘zlar (istorizm)larda kechadi. Masalan, ozan so‘zi, uzoq davr to‘g‘ri ma’noda qo‘llanilganda eskirgan so‘z, ko‘chma ma’noda şair (shoir) so‘ziga an’anaviy poetik yuqori uslubiy sinonim sifatidagina qo‘llanilgan, XX asrning 60- yillarida yana qaytadan keng qo‘llanila boshladi.
Ko‘pincha so‘zlar, to‘g‘ri ma’noda eskirgan so‘z hisoblanib, tilda umumiy metaforalar sifatida qo‘llanilaveradi. Masalan, turk tilida mehnat qilishni xohlamaydigan kishi ağa deb, yugurdaklikka moil odamlar ayak takımı deb atalgan. Sinonimik munosabatlar arxaizmlarda ham uchraydi. Bu tabiiy hol, chunki arxaizmlar eskirgan so‘zlar bo‘lsa-da, ularning qaysidir ma’noda yoki uslub nuqtai nazaridan yangicha shakllari mavjud. Masalan, hozirgi turkchada qo‘llanilayotgan başka so‘zining sinonimi qadimgi turkchadagi özge so‘zidir.
Istorizmlar hozirgi zamon turk tilida sinonimlariga ega emas. Ularning ma’nolarini faqat ensiklopedik tasvir yo‘li bilangina izohlab berish mumkin. Aynan ana shunday tarzda ular izohli lug‘atlarda beriladi. Masalan: has oda başı (xos xona boshi) – 'Usmonli sultonlarining saroylarida sultonning xos xonalariga qarovchi, ishonilgan amaldorning lavozimi, hamda ana shu unvonni tashuvchi shaxs; zülfikâr – 'keng qilib ishlangan, ikki tomonlama kesadigan qilich, sovuq qurol turi. Arxaizmlar turli xususiyatlariga ko‘ra zamonaviy sinonimlaridan farq qilishi mumkin: boshqacha grammatik tuzilishi, boshqacha ma’nosi, umuman farqli morfem tuzilishi va boshqalar. Aynan qaysi xususiyat eskirgan so‘z va uning zamonaviy sinonimi orasidagi farqni tashkil qilayotganiga ko‘ra quyidagi tur arxaizm guruhlari ajratiladi. 1. Leksik-fonetik arxaizmlar – o‘zining fonetik qiyofasiga ko‘ra tovush yoki tovushlar birikmasi hozirgi talaffuzga xos bo‘lmaganso‘zlar: ilimon (limon), va b. Bir tovush o‘rniga boshqasining talaffuz qilinishi va b. 2. Leksik va so‘z yasalishi – hozirgi zamon turk tilidagi muqobilidan biror-bir so‘z yasalish affikslari bilan farq qiluvchi arxaizmlar: restoratsiya (restoran) va b.
3. Sof leksik arxaizmlar – tamoman eskirgan so‘zlar: uçmak
(cennet), yumak (yıkamak) va h. 4. Grammatik arxaizmlar – so‘zning hozirgi tilda mavjud bo‘lmagan, eskirgan shakllari, masalan, atov so‘zlar. Shuningdek, zamonaviy tilda boshqacha usulda yasaluvchi grammatik shakllar Badiiy asarlarda arxaizmlarning o‘rni beqiyos. Xususan, XX asrning ortalarigacha yozilgan turkcha romanlarda va boshqa janrdagi tarixiy asarlarda eskirgan so‘zlar ko`p uchraydi. Masalan: çarık – choriq. Oshlanmagan sigir terisidan tikilgan va teri iplar bilan tang‘ib bog‘lanadigan oyoq kiyim: Tozla örtülmüş çarıklarının eskiliği belli olmuyor” – Ö. Seyfettin. Çarıkçı – choriqchi. Soriq tikuvchi va sotuvchi kabi. Ushbu so`zni qadimdan aytib kelinayotgan turkcha maqol va iboralarda ham ko`p uchratish mumkin: Ne çarığımız kaldı, ne tezek kokusu (Na chorig`imiz qoldi, na tezak hidi, ya’ni ”hammasi o`tib ketdi, o`tmishda qoldi”); Çarığı ters giymiş (Chorig`ini teskari kiyib olibdi, ya’ni ”To`nini teskari kiyib olibdi”) kabi.
Çelebi – 1) Bek: Evliya Çelebi. 2) Bektoshi va Mavlavi pirlardan eng kattalariga beriladigan unvon; 3) Xristian tijoratchi: Çelebi, tütün mü alacaksınız?44 Çubukluk – Xipchin (cho‘p) saqlanadigan uzun shkaf: “Çubukların muhafaza edildiği yerlere çudukluk veya çubuk odası denirdi.” 45 – P. Safa.
Eskirgan leksika nutqqa tantanavor ohang baxsh etuvchi vosita sifatida badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi. Masalan taniqli turk adibi Rashot Nuri Guntekinning “Choliqushi” romanida bunday vaziyatga tez-tez duch kelish mumkin: "Ehemmiyetli bir keşif yapmıştım"46 yoki “Fakat nedense bu hediyelere ehemmiyet verdiğimi ne Kâmran’a, ne de başkasına göstermek