|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
79
сөздер арқылы жеткізіледі. Модальді бағалауыштық - бұл жағымды, жағымсыз құбылыстарды
тура бағаламайды, белгілі бір дәрежеде семантикасына қарай баға берушілік компоненті міндетті
түрде кездеседі. Мысалы: ақтау сөзі модальді бағалауыштықты білдіреді. Оның жағымды
қолданысы репрессияға жазықсыз ұшыраған адамдарды ақтау, екінші жағымсыздық танытатын
сапасы айыпкерді, қылмыскерді негізсіз ақтау.
Бағалауыштық лексика - қазақ тіл білімінде арнайы зерттеу нысанына айнала қоймаған
тілдік құбылыстардың бірі. Баға бағалау категориясы, оның табиғаты тілдік құралдары алдағы
уақытта түбегейлі зерттеуді қажет етеді.
ХІХ ғасырдың басында В.фон Гумбольдт (ХVIII ғасыр, неміс тіл білімі) адамның сөйлеу
тілі сезімге толы екенін айтты. Қазіргі уақытта лингвистика қайтадан оның қалдырған іліміне
сүйенеді, яғни ол тілді адам табиғатымен тығыз байланыста үйренуге шақырды. Барлығымыз
әрдайым түрлі эмоцияларды сезінеміз: қуаныш, қайғы, мұңаю және т.б. Эмоциялар бір-бірімізді
жақсы түсінуге көмектеседі. Түрлі келген ұлттар бір бірінің мимикасын және вербалды ымын
жақсы тауып біледі. Түрлі мәдениеттер әртүрлі эмоцияларды әртүрлі қабылдайды, мұнайды және
тағы басқа жеке эмоцияларға әлеуметтік түйін береді, бұл тәрбие мен әлеуметтендіруге әсер етеді
және бұл өз кезегінде әлем түсініктеріне, әлеуметтік ұйымға және белгілі бір элементтердің
семантикалық эмоционалдық лексика мәнінің құрылымы шеңберінде іске асуына әсер етеді.
Эмоционалдық сала адамның ең күрделі жүйесі болып табылады. Сондықтан эмоциялар саласы
физиологтар мен психологтардың көз-қарасынан ғана емес, сонымен қатар тіл мамандарының
көзқарасынан терең және егжей-тегжейлі зерттеуді талап етеді. Тіл мамандары үшін сөйлеушінің
сезімдерін білдіру және тыңдаушылардың эмоционалдық саласына әсер ету үшін қолданылатын
тіл құралдары қызықтырады. Көркем әдебиет мәтіндері ең алдымен адам эмоцияларымен және
сезімдерімен тікелей байланысты. Эмоциялық лексиканы зерттеу өте қызықты, өйткені адамның
сезімдері, құмарлықтары, эмоцияларының және олардың күшінің шынайы табиғаты ішкі әлемнен
сыртқа шыққанда, яғни сөз арасында пайда болатын нысанда танылады. Көркем әдебиет
шығармаларының кейіпкерлерінің эмоциялары ерекше психологиялық шындық болып табылады.
Филологтар бірауыздан айтылған сөз бен мәтіндердің эмоциялық мазмұнын шет тіліне толықтай
және жеткілікті түрде жеткізу жолының жоқтығына назар аударады. Соңғы жағдай көбіне көркем
әдебиет туындыларының аудармасы ең қиын екенін, «сөзді тастап кету» тәсілі көп
қолданылатынын көрсетеді. Көркем аударма саласындағы қазіргі жағдайға келетін болсақ, атап
айтқанда, қазіргі заманғы ағылшын және американдық жазушылардың көптеген туындыларын
орыс тіліне аудару - сапалы аудармаларға тән, яғни екі тілмен дұрыс жұмыс жасау заңдылықтар
үлгісін табуды талап етеді. А.А.Бурукинаның (ХХІ ғасыр, орыс тіл білімі) айтуынша, «тілден
тілге аудару - бұл менталитеттің өзгеруі болып табылады» [Бурукина, 2003, 8-9].
И.Шаховскийдің (ХІХ ғасыр, орыс тіл білімі) эмоциялардың жіктелуі бойынша эмоциялық
лексиканы талдау барысында айтарлықтай эмоцияны білдіретін сөздік қорлар арасында басым
болып табылатын эмоцияны «таңдану» деп белгілеуге болады, бірақ, сонымен қатар, ашудың,
қорқыныштың және түсінбеушілік эмоциясы да кездеседі [Шаховский, 2008, 9].
Эмоциялардың атауларын, олардың семантикалық және прагматикалық қасиеттерін жан-
жақты қарастыру тілдің лексикалық-семантикалық жүйесінің бөлігі болып табылатын эмоциялық
сөздік қорын толығымен түсіну үшін қажет.
Белгілі бір зат я болмаса сол жөнінде ой-пікір пайымдау бағалауға тән қызмет болып
табылады.
Тілімізде
бағалауыштық
мәндегі
тілдік
құрылымдар
жиі
кездеседі.
Бағалауыштық лексика белгілі бір адамның түр-түсін, мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, сырт-
келбетін сипаттап көрсетуде жиі қолданысқа түседі.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде баға, бағалау сөздеріне мынандай сипаттама берілген:
«Баға зат. (1) Заттың құны, нарқы. (2)Ауыс. Қадір-қасиет. Бағала ет. (1) Баға қою. (2) Ауыс.
Қадірлеу, құрметтеу. Бағалау бағала етістігінің қимыл атауы. Бағалаушы зат. (1). Баға беруші. (2).
Ауыс. Қадірлеуші, құрметтеуші» [ҚТТС, 2008, 239].
Бағалау типтерінің жіктемесін 1963-жылы финн зерттеушісі Г.Фонн Райт (ХХ ғасыр, финн
ғалымы) ұсынды. Ол бағалауды «игілік, құндылық формалары» деп атайды және аспаптық,
техникалық, медициналық, утилитарлық, адамның мінез-құлқына байланысты («адам
мейірімділігі»), гедонистикалық деп бөліп қарастырады.
Do'stlaringiz bilan baham: |
