Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
80 
Лингвист-ғалым Е.И.Дибров (ХХ ғасыр,орыс тіл білімі) жеке бағалауыштық мағынаның 
төмендегідей түрлерін белгілейді:
1.
Эмотивті баға
2.
Этикалық баға
3.
Интеллектуалды баға
4.
Нормативті баға
5.
Квалификативті (сапалық/сандық) баға. 
Н.Д.Арутюнова (ХХІ ғасыр, орыс тіл білімі)жеке бағалауышты мынадай категорияларға 
бөледі: 
І. Сенсорлық бағалауыш:
1. Сенсорлық баға беру немесе гедонистикалық /дәмді - дәмсіз/.
2. Психологиялық баға беру: 
a. Интеллектуалды /білімді, қызықты/; 
ә. Эмоционалды /көңілді, қуанышты/.
ІІ. Сублимирлік бағалауыш:
1. Эстетикалық баға беру, сенсорлық және психологиялық баға беруден пайда болған 
/әдемі, ұсқынсыз/.
2. Этикалық баға беру /мейірімді, қатігез/.
ІІІ. Рационалды бағалауыш:
1. Утилитарлы баға беру /пайдалы, зиянды/.
2. Нормативті баға беру /дұрыс, қате, теріс/.
3. Телеологиялық баға беру /сәтті, сәтсіз/ [Кутжанова, 2013, 196]. 
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» еңбегінің 
«Қара сөз бен дарынды сөз жүйесі» деген тарауында сөз, ұғым, мағына табиғаты қарастырылады. 
Зерттеуші ойлаудың екі түрін көрсетеді: «Ойлау екі түрлі сипатта болады. Ол сипаттардың 
біреулері бойына біткен сипат болса, екіншілері адамның қосқан, таңған сипаттары болады. 
Мәселен, нәрсенің бірін жылы, бірін суық, бірін теріс, бірін бұдырмақ, бірін қатты, бірін жұмсақ 
дейміз. Бұл сипаттар нәрсенің бойында бар сипаттар. Бұл сипаттаудың біреулері адамға ұнайтын 
болар да, біреулері ұнамайтын болар» [Байтұрсынұлы, 1923, 89].
Тілші-ғалым М.Оразов «Қазақ тілінің семантикасы» деген еңбегінде эмоциялық мағынаға 
талдау жасай келе, әрқашан да объектив дүниедегі заттардың түйсік арқылы қабылданған 
информацияны адам ойының, санасының елегінен өтіп жататындығын, оған белгілі бір баға 
берілетіндігін атап көрсетеді [Оразов, 1991, 76]. 
Қазақ тіл білімінде бағалауыштық лексика терминін ең алғаш тілші ғалымдар А.Алдашева, 
О.Бүркітов, Б.Момынова, т.б. газет тілінің ерекшелігіне қатысты қолданған. 
Қазақ тілінде тілшілердің бағалауға берген анықтамасын айтсақ, мысалы, Қ.Есенова 
мынадай анықтама ұсынады: «Баға не бағалай сөйлеу салты дегеніміз – сөйлеушінің нысанаға 
алған нәрсе жөніндегі мақұлдау, қарсылық, ықылас не тілек, т.б. түріндегі көзқарасын білдіретін 
пайымдауы, стильдік қосымша мағына мен мағыналық реңктің негізгі бір түрі» [Есенова, 1996,
63].
Профессор Б.Момынова «Бағалауыштық – сөйлеушінің өз тарапынан құбылыс пен зат, іс-
әрекет атауына берген бағасы, көзқарасы, оған деген қарым-қатынасы» деп тұжырымдайды 
[Момынова, 2003, 102].
Ғалым З.Ерназарова: «Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі» деген 
зерттеу еңбегінде мынандай тұжырым жасайды: «Бағалау сөйлеу актісі үстінде дүниеге келеді. 
Сондықтан бағалау мәнді сөйлеу актілері бірден-бір прагматикалық 
мәнге 
ие болады. Адамзатқа 
тән құндылықтар тұрғысынан құбылыс - әрекеттерді бағалаушы мақсатта жұмсалатын 
сөйлесімнің қалыптасуына прагматикалық мәнбірлер 
ықпал 
етеді. Бағалау жағымды- жағымсыз 
тұрғыда берілетін болса, сөйлеу тілінде осы мақсатқа икемделген бірліктер бар». 
Қорытындылай келе, сөз мағынасы өте күрделі, бірнеше қабаттардан құралатын тілдік 
категория. Сонымен лексикалық мағына дегеніміз белгілі бір дыбыс не дыбыстар тізбегі мен 
шартты, тарихи және әлеуметтік байланысқа түскен объектив дүниедегі заттардың, амал-
әрекеттердің, түрлі құбылыстардың адам санасындағы жалпыланған дерексізденген бейнесі.

---