|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
77
Ш.Нұрғожина. Ол бағалауыштық туралы «...под оценочностью, следовательно, нужно понимать
имеющееся в слове отрицательное или положительное отношение говорящего к объекту речи» -
деген болатын [Нұрғожина, 2001, 38]. Автор сөздердің бағалауыштық қасиеттері А - В деген
құрылым арқылы жақсы/жаман деген екі мағынада жұмсалатындығын айтады. Бағалауыштық
ұнату/ұнатпау, қуану/ренжу сияқты сөздер арқылы субъектінің эмоциясын білдіреді деген
тұжырымға келеді [5, 42].
Тілдегі барлық бағалауыштық категориялар оң//жағымды және кері//жағымсыз деп екіге
бөлінеді. Бірақ бұл категорияларға қосымша бейтарап бағалау түрі бар. Сол баға мен бағалау
тілдік құралдар арқылы іске асып жататындықтан, басшылыққа алынуға тиіс бағалаудың жасалу
жолының үш түрлі тәсілін Д.Бикертон төмендегідей тілдік конструкциялар арқылы көрсетеді:
Адам + артефакт: иненің көзінен өткендей, иненің жасуындай зияны жоқ, т.с.с.
Жануар + адам: қасқыр жігіт, аққудың көгілдіріндей қыз, қыран жігіт, т.с.с.
Абстракт + жанды нәрсе, іс-әрекет: тұрмыс өзгеруде, уақыт өтуде, т.с.с. [Бикертон, 1990,
297].
Газет лексикасы бағалауыштығының әлеуметтік сипатының өзіндік қырлары бар. Соның
бірі - басылымға материал жолдаушы адамдардың әлеуметтік құрамының әртүрлілігіне
байланысты: арнаулы тілшілер, оқырман хаттары, түрлі деңгейдегі қоғамдық ұйымдар мен сан-
салалы ұжымдардың газет жұмысына ат салысуы оның лексикасына нағыз әлеуметтік сипат
береді.
Екінші қыры - оқырмандар деңгейінің әртүрлі болуы, қабылдаушы аудиторияның
ерекшеліктеріне қатысты. Осы екі қыры ескерілгенде газет тіліндегі әлеуметтік бағалауыштықтың
қызметі жандана түсіп, толыққанды сипат алады [Момынова, 1999, 136].
Газет тіліндегі бағалауыштық лексиканы Г.Я.Солганик (ХХ ғасыр, орыс тіл білімі) үш
түрге бөліп қарастырады:
жағымды немесе оң бағалауыштықты білдіретін сөздер;
жағымсыз немесе теріс бағалауыштықты білдіретін сөздер;
бағалауыштықты білдіретін модаль сөздер [Бурукина, 2003, 37].
Бағалауыштық әр стиль түрінде түрлі мөлшерде кездеседі. Айталық, көркем әдебиетте бұл
категория (бағалауыштық) образ сомдауда, кейіпкерлер характерін ашуда, олардың әрекеттері
мен іс-қимылын бағалауда кеңінен пайдаланылса, ғылыми стильдегі бағалауыштықтың мөлшері
мардымсыз түрде ғана болып келеді. Өйткені, ғылыми стильдің спецификасы ұғымның,
құбылыстың түр-түсін, қасиетін сипаттаудан гөрі нақты атаумен бағаланады, яғни бағалауыштық
оның органикалық, табиғи сапасы болып саналмайды.
Ал публицистикада, керісінше, бұл категория стиль құрылымын түзуге бастан-аяқ қатысып,
интенсивті қызмет атқарады. Газет тіліндегі бағалау бір ғана бағытта - я болмаса тек қана оң, я
болмаса тек теріс - болмайды. Сол себепті газеттегі оң және теріс бояулы лексиканың арасы
ашық, жігі айқын болып келеді. Осындай бір-біріне кереғар бояулардың белгілі бір сөздерге
«сіңіп» қалуы, ұқсас жағдайлар мен ұқсас ситуациялар туралы жазылған түрлі газет жанрларында
үнемі әрі қайта-қайта қолданылу арқылы жүзеге асады, осылайша публицистикада бағалауыштық
бар бояуымен көрінеді.
Бағалауыштық лексика - қазақ тіл білімінде арнайы зерттеу нысанына айнала қоймаған
тілдік құбылыстардың бірі. Сондықтан да баға, бағалау категориясы, оның табиғаты, тілдік
құралдары алдағы уақытта түбегейлі зерттеуді қажет ететін мәселелер.
Тілдік құбылыстар әр тілдік сипатта, әрі сөйлеу бірліктері түрінде келеді. Тіл - таңбалар
жүйесі. Тілдік таңба - зат пен оның атауы емес, ұғым мен акустикалық образдың психикада
таңбалануы, сезіну органдарының қатысы арқылы түсіндірілетін құбылыс.
Тіл - жүйе, тілдік жүйені тұтастай өзгерту мүмкін емес. Тіл білімінде тіл жүйе әлде
құрылым ретінде қарастыру үлкен бір сұрақ.
Л.Берталагорм (ХХ ғасыр) неміс тіл білімінің өкілі:
«Жүйе» ұғымын негізгі деп есептейді, бірақ құрылымға қарсы қоймайды, «бір бірімен
тығыз байланысқан» элементтер комплексін «жүйе» деп атауға ұсынады. Бағалауыштықтың
құрылымдық жүйесін жан-жақты зерделеген Е.М.Вольф (ХХ ғасыр, орыс тіл білімі) қазіргі қазақ
тіл білімінде бағалауыштық туралы сапа интенсивтілігі жөнінде орыс және қазақ тіл
материалдарын салыстыру негізінде ғалым З.Қ.Ахметжанова жан-жақты зерттеу жүргізді.
Do'stlaringiz bilan baham: |
