Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maqsudov asliddin murodovich

 
 
 
17
Кастельская З.Д. Из истории Туркестанского края. М., 1980, Стр. 34. 
18
Чижов В. Культурные преобразования К.П. Кауфмана в Туркестане. Одесса., 1915. Стр. 16. 

---

20 
II BOB. 
RUS ChORIZMINING TURKISTONGA KIRIB KELIShI VA UNING 
OQIBATLARI. 
II.1. Rossiyaning Turkistonni bosib olishga bo’lgan dastlabki urinishlari.
Turkiy xalqlar yashovchi bepoyon hududlarni bosib olish Rossiya 
podshohlarining azaliy orzusi edi. Bu boradagi amaliy harakat Ivan Grozniy 
zamonidan boshlangan edi. U Qozon (1552), Ashtarxon (1556), Sibir (1581-1590) 
xonliklarini bosib oladi va endi Turkiston to’g’risida ma’lumotlar to’plashga 
kirishadi. Shu maqsadda 1558-1559-yillarda Antoni Jenkinson boshliq elchilarni 
Buxoroga yuborib josuslik ma’lumotlari to’plagani ma’lum. Rusiya hukumati 
XVII asr davomida 9 marta elchi yuborib, Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodiy 
va harbiy ahvolini o’rganadi. Rossiya podshohi Pyotr I zamonida «Sharqni egalla» 
siyosati yuritildi. Bu siyosatning tarkibiy qismlaridan biri Turkistonni egallash edi. 
Turkistonni bosib olish rejasi tuzildi. Xiva, Buxoro, Qo’qon xonliklarining g’arbiy, 
shimoliy, sharqiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, xonliklarni Rossiya 
tobeligiga olish maqsadida katta harbiy ekspedisiyalar uyushtirildi. 1715-yilda 
sharqiy chegaralarda Buxgols rahbarligida, 1716-1717-yillarda Xiva xonligida 
Bekovich-Cherkasskiy rahbarligida harbiy ekspedisiyalar tajovuzkorona harakat 
qildilar. 1721-1724-yillarda Florio Beneveni boshliq elchilar Buxoroda josuslik 
faoliyatini yuritdi. XVIII asr davomida Rus davlati qozoq va qirg’izlarning Kichik 
Juz, O’rta Juz, Katta Juz hududlarini o’ziga bo’ysundirib, ularning hududida 
o’zbek xonliklariga bostirib borishda foydalanish maqsadida 46 ta katta va 96 ta 
kichikroq 
harbiy 
qal’a va istehkomlar qurdiradi, ularga qo’shinlarini 
joylashtiradi.
19
Angliya-Rossiya raqobatiXIX asrda yirik mustamlakachi davlatlar 
tomonidan Afrika, Osiyo, Amerika va Okeaniya mamlakatlarini bo’lib olish uchun 
kurash yanada kuchayadi. XIX asr o’rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - 
Buyuk Britaniya va Rossiya davlatlari manfaatlari Turkistonda to’qnashdi. Ikkala 
davlat bir-biridan yashirin ravishda O’rta Osiyoga kirish, xonliklardagi hukmron 
sulolalar bilan til topish yo’llarini qidirardi, shu maqsadda harbiy missiyalar 
yuborar edi. Angliya Hindiston tomondan, Rossiya qozoq cho’llari va Sibir 
tomondan harakat qilardi, o’zbek xonliklarini o’z ta’sir doirasiga olish, o’z 
manfaatlari yo’lida xonliklarning boyliklari, tabiiy resurslaridan foydalanish, o’z 
mustamlakasiga aylantirishga intilardi. Shu boisdan ingliz-rus raqobati kundan-
kunga kuchayib bordi. Hindiston va Afg’oniston orqali o’zbek xonliklari bilan 
savdo-sotiq, diplomatik aloqalar olib borayotgan Buyuk Britaniya Rossiyaning 
Turkistonga kirib kelayotganidan xavfsiramoqda edi. Rossiyaning Turkistonni 
bosib olish rejalaridan xabardor bo’lgan Angliya hukumati Rossiya rejalarini 
barbod qilish choralarini ko’rdi. Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik 
ma’lumotlari to’plash maqsadida yuborilgan Ye.K.Metendorf 1824-yildayoq 
Buxoroda bo’lgan, ammo maqsadiga erishaolmay shu yerda halok bo’lgan edi. 
1831-1833-yillarda mazkur kompaniya leytenanti Aleksandr Berns Hindistondan 
Afg’onistonga, undan Buxoroga go’yo sayyoh sifatida keladi. U yig’ilgan dalillar 
va shaxsiy kuzatuvlar asosida uch jildlik «Buxoroga sayohat» nomli kitob yozib, 
19
Sodiqov H, Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. I kitob. Toshkent., «Sharq», 2011. 32-35-бетлар 

---

21 
unda, jumladan: «O’zbeklar... mening kim ekanimni bilmaganlaridan barcha 
narsalar xususida, hukmdorlari siyosatidan tortib bozordagi ahvol haqida ham 
tortinmay so’zlashdilar», -deb yozadi. 
Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiyaga qarshi 
ittifoqqa uyushtirishga harakat qildi. 1841-1842-yillarda Angliya hukumati mayyor 
Konollini Xivaga, polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya bilan yubordi. 
Ular Xiva xoni va Buxoro amiri huzurida bo’lib, Rossiya tajovuzidan saqlanish 
uchun uchchala Xonlik bir-birlariga yordamlashishini, kuchlarni birlashtirishni, 
ittifoq tuzishni taklif qilib, rus qo’shinlariga qarshi kurashish uchun qo’shin bilan 
yordam berishga va’da qiladilar. Biroq ularning rasmiy hujjatlari bo’lmagani 
sababli amir Nasrullo ularni zindonga tashlatadi. Bularni qutqarish uchun Angliya 
tomonidan Turkiya homiyligida mayyor Volf Buxoroga yuboriladi, ammo uning 
1843-1845-yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi, zindondagilar 
qatl etiladi, Volfning o’zi zo’rg’a qochib qutiladi. Shuningdek, 1843-yilda Xivaga 
kelgan kapitan Ebbot ham Angliya manfaatlari yo’lida ishlagani ma’lum. 
Inglizlarning O’rta Osiyoda jiddiyroq siyosat yuritishiga Afg’oniston xalaqit 
berardi. Shu boisdan inglizlar maxsus «afg’on siyosati»ni ishlab chiqib, 
Afg’oniston amirini bo’ysundirish, Hirot va Qandahorni inglizlar mulkiga 
aylantirish, ularda harbiy kuchlarni joylashtirishni rejalashtiradi. Shu maqsadda 
Angliya 1838-1842 va 1878-1880-yillarda Afg’onistonga ikki marta bosqinchilik 
urushlari uyushtirdi. Biroq Afg’onistonni bo’ysundira olmadi. Ost-Hindiston 
kompaniyasi O’rta Osiyo bozorlariga kirish va egallab olish, bozorlarda ingliz 
tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga zo’r berdi. Bu 
borada ular hind va fors savdogarlaridan keng foydalandi. Buyuk Britaniyaning 
O’rta Osiyoga kirish va uni egallashga intilishi podsho Rossiyasini tashvishga 
soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh bo’lganidan foydalanib, harbiy 
harakatlarni boshlab yubordi. Xonliklarning shimoliy-g’arbiy hududida Orenburg 
general-gubernatori V.A.Perovskiy katta qo’shin bilan hujumga shaylanib turardi. 
U 1834-yilda Kaspiy dengizi qirg’og’idagi Mang’ishloqda harbiy istehkom qurib, 
unga Novo-Aleksandrovskaya deb nom berdi. 1845-yilda Orenburg va Yoyiq, 
1847-yilda Sirdaryoning Orol dengiziga qo’yilish joyida Raim (Orol) harbiy 
istehkomlari qurildi. Perovskiy qo’shinlari 1853-yilda Qo’qon xonligining 
strategik ahamiyatga molik bo’lgan Oqmasjid qal’asini bosib oladi va u yerda 
mustahkam o’rnashadi. Xonliklarning shimoliy-sharqiy tomonida esa G’arbiy Sibir 
general-gubernatori 
G.Gosford 
hujumga 
tayyorlanish 
uchun 
1847-yilda 
Yettisuvdagi Ulug’tov yaqinida ikkita harbiy istehkom, 1848-yilda Qorabuloq 
qal’asini, 1854-yilda Olmati ovuli yonida Verniy istehkomini qurib, harbiy 
kuchlarni joylashtiradi.
20