Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti

II. bob.  Mijozning kreditga layoqatliligi va uni baholash ko`rsatkichlari 

2.1 Mijozning kreditga layoqatliligi va uni baholashning manbalari 

 

Kreditga  layoqatlilik  –  bu  mijozning  moliyaviy  faolyatiga  har  tomonlama 

berilgan  bah  obo`lib  u  qarz  oluvchining  so`ralayotgan  kreditni  (  asosiy  qarz 

summasi  va  u  bo`yicha  fondlarni)  o`z  vaqtida  qaytarish  va  boshqa  qarz 

majburiyotlarini to`lay olish qobilyatini ko`rsatradi. 

 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  xo`jalik  subaktlarining  banklar  faolyatining 

tijoratlashuvi yuzoga keladi. 

Keyingi    yillarda  turli  korxonalar  qaysi,  mulkchilik  shakliga  asoslanganiga 

qaramasdan  iqtisodiy  jihatdan  mustaqil  bo`lgan  korxonalarda  qo`shimcha  pul 

mablag`lariga  ehtiyoj  yuzaga  keladi  va  bu  ehtiyoj  zarur  bo`lgan  bank  kreditlari 

hisobidan  qoplanishi  mumkin.  Shu  sababli  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  kredit  va 

uning muhim elementlaridan biri kreditga layoqatlilikni baholashning o`rni va roli 

muhim elemetlaridan biri kreditga layoqatlilikni baholashning o`rni va roli muhim 

ahamyat  kasb  etadi.  Chunki  banklar  ham  bozor  munosabatlarining  mustaqil 

subyektlaridan  biri  bo`lib,  iqtisodiy  jihatdan  faolyat  natijalari  uchun  o`zlari 

javobgar  hisoblanadilar.  Banklarning  maqsadi  ham  korxonalarnikiga  o`xlash 

bo`lib,  ular  o`z  daromadlari  hisobidan  qoplab  yuqori  foyda  olishga  intilodilar. 

Banklarning  foyda  bilan  ishlashi  ularning  yanada  keng  tarmoqli  faoliyat  olib 

borishiga  ,  mijozlarga  ko`sotadigan  xizmat  turlari  va  xodimlarini  moddiy 

raxbatlantirishga,  ko`proq  mablag`  ajratishga  oz  aksionerlariga  ko`proq  mablag` 

ajratishga  oz  aksionerlariga  ko`proq  divedetlar  to`lashning  va  bularning  barcha 

bankka  bo`lgan  ishonchning  yanada  oshishga  imkoniyat  yaratadi.  Tijorat 

kreditlarining  samara  bilan  banka,  qaytib  kelishini  ta`minlashi  uchun  mijozning 

moliyaviy  hayotini  uning  kreditini  o`z  vaqtida  qaytara  olish  imkoniyotlarini 

tekshirib ko`rish lozim.  

Kreditlash  jamiyatini  turli  xildagi  risk  omillari  bilan  bo`g`liq  bo`lgan, 

kreditga  layoqatlilik  kreditni  o`z  vaqtida  to`liq  qaytarib  berish  qobilyatini 

 

21 

 

aniqlashdan  iborat.  Shu  bois  bank  o`ziga  olishga  tayyor  bo`lgan  risk  darajasi  u 

taqdim etayotgan kredit hajmi va kredit berish shartlarini qay darojada bajarishiga 

bog`liq. 

Bank nafaqat imzoning ma`lum kunlaridagi to`lov qobilyatini bahdashi, shu 

bilan birga, uning kelajatdagi moliyaviy barqarorligini ham prognozlashi zarur.  

Moliyaviy  barqarorlikni  va  kredit  passivlarini  qabul  qilgan  moddalar 

bo`yicha  guruhlashtirishi  operasiyalaridagi  risk  hisobini  obektiv  baholash,  bank 

kredit resurslarini samaradi boshqarish hamda foyda olish imkonini beragi. 

 

Bozor munosabatlarining rivojbanishi korxonalarning to`lov  qabilyati 

va  barqaror  ligini  aniqlashda  chet  el  tajribasiga  asoslangan  bug`alteriya  hisobini 

yuritish zaruratini tug`diradi, bunda bugalteriya ballansining yangi tahlilini yuritish 

asosiy  o`rin  egolaydi.  Balansdagi  aktiv  va  passivlarni  qabul  qilgan  moddalar 

bo`yicha  guruhlashtirilishi,  to`lov  qobilyoti  va  kreditga  layoqatlilikni  yetarli 

darajoda chuquroq tahlil qilish imkonini beradi. 

 

Bank  resurslarini  kamaytirish  va  uning  daromadini  oshirishda  kredit 

jarayonini to`g`ri tashkil qilish, mijozning kreditga layoqatlilligini aniqlosh muhim 

o`rin tutadi. Mijozga berilgan kredit o`z vaqtida qaytib kelishini xoxlaydigan bank 

avvalambor mijozning kredit zayovkasi va uning kredit  zayovkasi va uning kredit 

tarixini mukkamal o`rganib chiqish lozim. Bu jarayon bank riskini oldini olishning 

ilk bosqichi hisoblanadi. 

Qarz  oluvchining  kreditga  layoqatliligini  o`rganish  va  kredit  berilgandan 

keyin kredit monitorining muntazam olib borish bank riskini kamaytirish va uning 

daromadini oshirishning navbatdagi bosqichlaridan biri hisoblanadi. 

Kreditga  layoqatlilik  –  bu  xo`jalik  subeyktlari  tomonidan  kreditlarini  o`z 

vaqtida  va  to`laligicha  olish  qobilyatini  hamda  moliyoviy  ahvoliga    berilgan 

bahodir. 

Xo`jalik subyektlarining, kreditga layoqatliligi bir qator ko`rsatkichlar bilan 

ifodalanadi,  bular  qoplash  koeffisiyenti,  likvidlik  koeffisiyenti  va  o`z  mablag`lari 

bilan  ta`minlanganligi  (avtonolik  koeffisiyenti)  Shuningdek,  o`z  aylanma 

 

22 

 

mablag`lar mabjudligi dinamikasi, noto`vlar, foydalilik va aylanma mablag`larning 

aylanishi ko`rsatkichlaridir. 

Kreditga  layoqatlilikni  baholash  xo`jalik  subektlarining    balans  va  foyda 

zararlari  to`grisidagi  hisobotlariga  asosan  amalga  oshiriladi.  Bundan  tashqari 

kreditga  layoqatlilikni  aniqlash  davrida  zaruriy    hollarda  statistic,  analitik,  va 

baahqa mabumotlardan foydalinadi. 

 

Qoplash koeffisiyenti, likvidilik koeffisiyenti va o`z mablag`lari bilan 

ta`minlanganligi (avtomonlik koeffisiyenti) kreditga layoqatlilikning asosiy ko`rsat 

kichlaridir. 

Ballansning  qoplash  koeffisiyenti  qisqa  muddatli  majburyatlarga  nisbati 

tarzida hisoblanadi. U quydagi tartibda aniqlanadi. 

 

 

 1.   K K = L M/K k M 

bunda: 

K K – qoplash koeffisiyenti ; 

L M – qisqa mudatli tarzdagi likvid mablag`lar; 

K k M – qisqa muddatli mayburiyatlar. 

 

Qisqa muddatli tarzdagi likvid mablag`lar. (K Kga): 

a) Pul mablag`lar: 

340 – 170 – satr – pul mablag`lari; 

350 – 180 – satr – valuta mablag`lari; 

330 – 190 – satr – g`aznadagi pul mablag`lar; 

b) yengil xal qilinadigan talablar: 

200  –  star  qiaqa  muddatli  qo`yilmalar  (qisqa  muddatli  qoyilmalarning 

faqatgina yaqin muddatda qaytadiganlari hisobga olinadi0; 

210  –  220  –  debitorlar;  90  kundan  oshgan  debitor  qarzlar  ayirib 

tashlangandan keyin qoladigan xoridorlar va buyortmachilar bilan hisob – kitoblar; 

230 – satr – bunak to`lovlari (muddoti 3oydan oshmagani); 

270 – 240 – satr byudjet bilan hisoblashishlar; 

 

23 

 

250 – 250 satr xodimlar bilan hisoblashishlar; 

240 – 260 – satr shuba korxonalari bilan hisoblashishlar; 

270 – satr – uyushma korxonalari bilan hisoblashishlar; 

290 – 280 – satr – ta`sischilar bilan hisoblashishlar; 

310 – 290 – satr – boshqa debitorlar (qaytishi aniq bo`lganlari); 

c) yengil xal qilinadigan zahirarlar; 

150 – 120 – satr – ishlab chiqarish zahiralari; 

170 – 140 – satr – tayyor mahsulot (saqlash muddati 30ydan oshgan tayyor 

mahsulot qoldigi summasi ayirib tashlangandan keying qoladigan qoldiq) 

180 – 150 – satr – sotish uchun olingan tovarlar keradi. 

                        Km. M – Qisqa muddatli majburiyatlar. 

 

Qisqa muddatli majburyatlarga: 

a) quydagi balans satrlari korrektirovka qilinmogan holda: 

420 – satr – qisqa muddatli qarzlar; 

730 – 430 satr – qisqa muddatli kreditlar; 

440  –  satr  –  xaridor  va  buyortmochilardan  olingan  (schoytlarga  kelib 

tushgan bo`naklar); 

Kreditorlar: 

610  –  450  satr  –  yetkazib  beruvchilar    (  mol  etkazib  beruvchilar  oldidagi 

qarzlar ); 

680 – 460 – satr – byodjet bo`yicha qarzlar; 

720 – 470 – satr – mehnat haqi bo`yicha qarzlari; 

690 – 480 – satr – ijtimoiy sugurta va ta`minot bo`yicha qarzlar; 

500 – satr – buydjetdan tashqari to`lovlar   boyicha garzlar. 

680 – 510 – satr – sho`ba korxonalariga qarzoar; 

520 – satr- uyushma korxonalariga qarzlar; 

760-530  –  satr-boshqa  kreditorlar  (yaqin  kundan  oshgan  muddatda 

qaytariladigan qarzlar hisobga olinadi); 

 

24 

 

b) yaqin uch oy ichida to`lov muddati keladigan balansning quydagi satrlari 

korrektirovka qilingan holda. 

750-400 – satr – uzoq muddatli qarzlar; 

570-410-uzoq  muddatli  kreditlar  yuqorida  ko`rsatib  otilganlarni  hisobga 

olgan holda: 

            

            pul  mablag`lari  yangi  holqilingan  talablar  +  yangil  hal  qilinodagan 

zahiralar 

KK=                                   

                             Qisqa muddatli majburiyatlar 

Bunda: pul mablag`lari – 170+180-190 starlar; 

Yengil 

hal 

qilinadigan 

talablar 

– 

200+220+230+240+250+260+270+280+290 – satrlar; 

Yengil hal qilinodigan zahirolar 120+140+150 satrlar; 

Qisqa 

 

muddaatli 

majburiyatlar 

420+430+450+460+470+480+500+510+530+400*+410*-satrlar 

-  balansning  ushbu  satrlarini  yaqin3oy  muddatda  majburyatlardan  kamida 

ikki  barobaridan  ko`p  bo`lsa,  xo`jalik  subektlarining  moliyaviy  ahvoli 

barqaror  hisoblanadi.  Bu  yoqori  kriterial  chega  radir. Pastik  chegara  esa 

shu  bilan  belgilanadiki  bunda  xo`jalik  subektlarining  likvidlik  aktivlari 

qisqa  majbutiyatlar  miqdorida  teng  bo`lishi  mumkin.  Shu  bilan 

birgalikda, 

xo1jalik 

subektlarining 

ishlab 

chiqarish 

xususiyati, 

aktivlarining  tarkibi  kabi  omillar  qoplash  ko`rsatkichini  ifodalavchi 

xo`jalik  va  tashkilatlar  balansidagi  haqiqiy  likvidlik  holatini  baholashda 

bir necha noaniligliliklarni vujudga keltirishi mumkin. 

Shu  sababli  balans  likvidligi  ko`rsat  kichini  aniqlashda  har  xil  omillar  ta`sirini 

kamaytirish  maqsodida  xo`jalik  sibyektlarining  ballans  likvidligi  ko`rsatkichi  pul 

mablag`lari  va  yengil  hal  qilinadigan  talablarni  qisqa  muddatli  majburyatlarga 

 

25 

 

nisbatida  aniqlanadi,  ya`ni  bunda  Tovar-moddiy  qiymatliklari  zahirasi  hisobga 

olinmasdan faqatgina real likvidlik qayd etiladi. 

 

PM + YeXT 

2. LK=  

                              K.m.M 

  bunda: 

-  LK – likvidlik koeffisiyenti; 

-  - PM – pul mablaglari; 

-  YeXT  –  yengil  hal  qilinadigan  talablar,Km.M  –  Qisqa  muddatli 

majburyatlar, 

likvudlik    koeffisienti-jori  majburyatlarning  ma`lum  qismini  nafaqat  naqd  pul 

mablag`lari hisobidan, balki, jo`natilgan mahsulot, bojarilgan ishlar va ko`rsatilgan 

xizmatlardan  tushishi  qo`yilayotgan  tushumlar  hisobidan  ham  qoplanishi 

mumkinlagini ko`rsatadi: 

3.  Xo`jalik  subyektlarining  o`z  mablag`lari  bilan  taminlanganligi  (avtonomlik 

koeffisiyenti    -  AK)  korxonaning  o`z  mablaglarini  balanssning  passiv  qismijam 

summasiga  ulushini  aniqlash  bilan  baholanadi  va  korxonani  qarz  mablaglarining 

manbalaridan  mastakkamliligini  ko`rsatadi  o`z  mablag`lari  bilan  ta`minlanganlik 

koeffisenti quydagi formula bilan aniqdanadi. 

        UMM 

Ak= 

         BP 

bunda: 

-AK – avtonomlik koeffisienti; 

- UMM – o`z mablag`lari manbalari – balansning 390 satri; 

                          - BP – balansning lami passivqismi – 550 satr; 

 

Korxonaning  o`z  mablag`lari  manbalari  bilan  ta`minlaganligi  30%dan  kam 

bo`lmasligi  lozim.  Aylanma  mablag`lar  aylanishining  yuqoriligi  va  xo`jalik 

 

26 

 

organlari  faolyatining  o`zuga  xos  xususiyatlariga  bo`g`liq  holda  ushbu 

ko`rsatkichning berilgan darajosibir muncha ham bo`lishi mumkin. 

 

Agar ushbu koeffisient 0,6dan yo`ni 60%dan yunqari bo`lsa, kredit xarakteri 

eng kam darajada keltirilgan hisoblanadi. 

4. O`z aylanma mablaglarining mavjudligi 

    

 

UAMM=UMM-UMA, 

bunda 

-  UAMM – o`z aylanma mablag`larning mavjudligi; 

-  UMM o`z mablag`lari mavjudligi; 

-  -UMA – uzoq muddatli aktivlar 

Agar xo`jalik subektining uzoq muddotli aktivlari (balans aktiv qismining I 

bo`limi) o`z mablaglari manbalaridan oshib ketsa bunday holda balans nolikvidlik 

yuzaga keladi. Ushbu foydalanish huquqiga ega emaslar. 

5.    Xo`jalik  subektlarining  aylanma  mablag`larning  aylanishi  ikkta  ko`rsatkich 

bilan  aniqlanadi:  aylanma  mablaglarning    aylanish  koeffisienti  va  aylanma 

mablag`larning aylanish kuni hisobida. 

 

Aylanma  mablag`larning  aylanish  koeffisienti  aylanma  mablag`larning 

aylanishini  ifodalaydi  va  taxlil  etila  yotgan  davr  mobaynida  mahsulot  sotishdan 

tushgan tushumni aylanma mablag`larni o`rtacha bohosiga bo`lish bilananiqlanadi: 

bunda: 

Akoef – aylanish koffisienti; 

S – sotilgan mahsulot hajmi. 

UK – aylanma mablaglarning o`rtacha xronologik qoldigi. 

Aylanma mablag`larning aylanish kun hisobida. 

                        UK*K 

A kunda= 

 

                S 

A kunda- aylanma mablaglarning aylonish kun hisobidan; 

K-Tazlil etilayotgan davrdagi kunlar soni hisobida: 

 

27 

 

S – sotilgan mahsulot hajmi. 

Korxonalarning  kreditga  layoqatliligini  aniqlashda  turli  xil  ko`rsatkirlardan 

foydalaniladi  .    Ko`rsatkichalarning  yani  qarz  oluvchining  faolyatidan  ketib 

chiqqan holda, har bir tijorat bank uni o`zi mustaqil aniqlaydi. Banklar orgili qarz 

oluvchining  kreditga  layoqatligini  baholash  turlicha  bo`lishi  mumkin,  lekin 

ularning  hammasi  ma`lum  bir  andozaga  tushirilgan  moliyaviy  koeffisientlardan 

foydalanadilar. Ularga qoplash koffisiyenti; 

likvidlik koeffisienti; 

mustaqillik 

(muxtoriylik) 

koeffisiebti, 

yani 

o`z 

mablaglari 

bilan 

ta`minlashkoeffisiyenti kiradi. 

Likvidlik  mijozning  o`z  majburyatlarni  o`z  vaqtida  bajarishni  (qoplanishni) 

bildiradi. 

Likvidlik  va  qoplash  koeffisiyentlari  qarz  oluvchining  balans  likvidligini,  yani 

passivdagi  majburyatlarini  qoplash  uchyn  aktivdagi  pul  mablag`larning  yetarlilik 

imkoniyatlarini tasvirlaydi. 

 

Qoplash  va  likvidlilik  koeffisiyentlari  balansining  aktiv  va  passivlarini 

solishtirish yo`li bilan hisoblanadi. Likvid mablag`lar o`zining tez pulga aylanishi 

darojasiga qarab 3 guruhga bo`linadi. 

Birinchi guruh likvid mablag`larga; 

pul mablag`lari (balansining 170qatori) jimladan, hisob-kitob varagi; 

valyuta hisob varogidagi (180-q); 

boshqa hisob varogidagi va kassadagi pul mablag`lari (190-q) kiradi; 

ikkinchi guruh likvid mablaglariga tez pulga aylanadigan talablar (bu talablarning 

muddati odatda 3 oydan oshmasligi lozim); 

ishonchli  debitorlar  va  ko`rsatilgan  xizmatlar  bo`yicha  hisob-kitoblar  (200-220  – 

q); 

muddati uch oygacha bo`lgan avans to`lavlar (230-q) 

byudjet bilan hisob-kitoblar (240-q); 

 

28 

 

korxonalar bilan qisqa muddatli xarakterga ega bo`lgan boshqa operasiyalar (260-

270-q); 

korxonalar bilan qisqa muddatli xarakterga ega bo`lgan boshqa operasiyalar. 

ishchi xizmatchilar bilan hisoblashishlar (250-q); 

tasischilar hamda boshqa debitorlar bilan hisob-kitoblar (280-290-q); 

ikkinchi  guruh  likvid  mablaglarning  aksariyat  qismini  yaqin  uch  oy  ichida 

to`lanish lozim bo`lgan debitorlar tashkil qiladi. Shuning uchun kredit berishda bu 

likvid  aktivlarning  haqiqtan  uch  oy  ichida  pulga  aylanish  ehtimolim  chuqur 

tahlilqilish lozim. 

3oyda to`lanishi lozim bo`lgan vekserlar; 

Xorijiy korxonalar  bilan hisob-kitoblar; 

Uchinchi  guruh  likvid  mablaglariga  tez  sotiladigan  Tovar-moddiy  boyliklari 

zahiralari bo`yicha talablari kiradi. 

Ishlab chiqarish zahiralari va kelgusidavrxarajotlari (120-q); 

Tugallanmagan ishlab chiqarish (130-q); 

Tayor mahsulot (140-q); 

Tovarlar (150-q); 

Boshqa zahiralar va xarajatlar kiradi; 

Qisqa muddatli majburyatlarni aniqlashda; 

a) o`zgarishlar kiritmasdan quydagi ko`rsatkichlar olinadi. 

Qisqa muddatli qarz (420-q); 

Qisqa mudatli kreditlar (430-q); 

Buyurtmachilardan tushgan avanslar (440-q) 

Kreditlar: 

 

Mol yetkazib beruvchilar oldidagi qarz (450-q); 

 

Byudjetga qarzlar (460-q); 

Ishlab chiqarish bo`yicha qarzlar (470-q); 

Ichtimoiy sug`urta va ma`minot bo`yicha qarz (480-q); 

Mulk va shaxsiy sug`urtalash bo`yicha qarz (490-q); 

 

29 

 

Byudjetdan tashqari to`loblar bo`yicha qarz  (500-q); 

Uyushma korxonalar bo`yicha qarz (520 –q); 

Boshqa kredit (530-q); 

b) o`rgatirishlar kiritilib quydagi ko`rsatkichlar olinadi (yaqin uch oy muddatga); 

Uzoq muddatli qarzlar (400-q); 

Uzoq muddatli kreditlar (410-q); 

Yuqoridogilardan  kelib  chiqqan  holda  pul  mablag`lari  =  170+180+190  balans 

qatorlari  

Tez sotilgan talablar = 200+220+230+240+250+260+20+280+290 balans qatorlari 

Tez sotilgan zahiralar = 120+140+150 balans qatori 

qisqa 

muddatli 

majburiyatlar 

=420+430+440+450+460+470+480+490+500+510+530+(400+410  o`zgartirishlar 

bilan) balans qitori. 

Uchinchi  guruh  likvid  mablag`larine  tahlil  qilganda,  Tovar  moddiy  boyliklarning 

haqiqatda  ishlab  chiqarish  uchun  zarurligiga  etibor  berish  lozim.  Kreditga 

layoqatlilik ko`rsatkichlarini hisobga olganda aylanma aktivlarga tarkibiga: 

Korxona omboriga qolgan, ishlab chiqarish uchun zarur bo`lmagan Tovar moddiy 

boyliklar; 

Ishlab chiqarishdan olib tashlangan tovarlar; 

Talab bo`lmagan, sifatsiz Tovar boyliklar; 

Qiyin sotiladigan tovarlar va boshqalar qo`shilmasligi kerak 

 

Agar  mijozning  likvid  aktivlari  uning  qisqa  muddatli  majburyatlaridan  ikki 

barobar va undan ortiq bo`lsa mijoz moliyaviy hujatdan barqaror hisoblanadi. 

 

Mijoz  balansi  va  boshqa  moliyaviy  hujatlarga  asosan  kreditga  layoqatlilik 

korsatkichlari aniqlanadi. 

Likvidlik koeffisienti (KI) quydagicha hisoblanadi: 

          1.2 va 3 guruh likvid mablag`lar 

KI= 

         qisqa mudatli qarz majburyati 

 

30 

 

Qoplash  koeffisienti  (qp)  ni  hisoblashda  barcha  likvid  mablag`larning  mudatli 

majburyatlarga  nisbattan  olinadi.  Qoplash  koeffisiyenti  likvidli  aktivlar  qanchalik 

darajada qisqa muddatli majburyatlarni qoplay olishi mumkinligini ifodalaydi. 

Agar korxonaning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majbulyatlarini 2 va undan 

ortiq  barobar  qoplasa,  sub`yektning  moliyaviy  ahvoli  shunchalik  barqaror 

hisoblanadi. 

Ba`zi  hollarda  xo`jalik  sub`yektlari  faoliyatida  ehtiyojdan  yoki  normativdan 

ortiqcha  Tovar  moddiy  boyliklar  (ayniqsa  mavsumiy  korxonalarda)  zahirolarning 

yzaga  kelishi  yaxshi  ishlaydigan  korxonalarda  ham  qoplash  koeffisientining  past 

bolishiga  olib  kelishi  mumkin.  Lekin  qoplash  koeffisienti  birdan  kam 

bo`lmasligilazim  Qoplash  Koeffisientining  1ga  tengligi  likvid  bo`lsa,  xo`jalik 

sub`yektlarining  moliyaviy  ahvolida  muammalar  biligi,  uning  barqaror  emasligi 

to`grisida  xulosa  qilish  mumkin,  chunki  korxona  o`z  majburyatlarini  qoplay 

olmaydi. 

           1 va 2guruh likvid mablaglari 

KI= 

         Qisqa muddatli qarz majburyatlari 

Qoplash koeffisienti mejozning qisqa muddatli majburyatlarini to`lash uchun 

barcha turdagi aylanma mablag`larning yetarli darajasini aniqlashga imkon beradi 

Likvidlik  koffisiyenti  qarz  oluvchi  o`z  mablag`lari  hisobidan  qarzning 

qancha qismini to`lay olish qobilyatini to`lay olish qobilyatini ko`rsatadi, yani bu 

koeffisientdan  mijozning  yaqin  kelajakda  operativ  ravishda  bankka  qarz  to`lab 

berish qobilyatini prognozlash uchun foydalaniladi. Likvidlik koeffisiyenti qancha 

yuqori bo`lsa, kreditga layoqatlilik tushuncha yuqari bo`ladi. 

Korxonaning  o`z  mablag`lari  bilan  ma`min  laganligi  muxtorriylik 

koeffisienti  umumiy  korxonaning  balansi  passivining  qancha    qismi  korxonaning 

o`z  manbalaridan  tashkil  topganligini  baholaydi  va  qarz  mablag`lariichidagi 

korxona mustaqilligini aks etiradi. 

 

31 

 

Moliyaviy  mustaqillik  yoki  muxtorlik  koeffisienti  (Km)  mijozning  o`z  

mablag`lar  manbalari  ichida  tutgan  salmogini,  ya`nikorxona  faolyatining  qanoha 

qismi  o`z  kapitali  hisobidan  moliyalashtirishni  ko`rsatadi  va  quydagi  formula 

orqali aniqlanadi. 

                  O`z mablaglari manbalari 

Km= 

                       Balans summasi 

Bank uchun kreditga layoqatlilik ko`rsatkichlari kredit shartnomasi tuzilayot 

ganda  fikr  darajasini  aniqlash  nuqtai  nazaridan  muhimdir.  O`z  mablag`lari 

manbalari  va  uning  hajmi  qanchalik  katta  bo`lsa,  mijorning  o`z  vaqtida  qarz 

majburyatini  tolash  qobilyati  Shunda  yuqori  bo`ladi.  Korxonani  kreditlash  uchun 

uning  o`z  mablag`lari  manbalari  bilan  taminlanganligi  30%dan  kam  bo`lmasigi 

kerak. 

Xo`jalik obektlarining o`z mablag`lari tarkibiga quydagilar kiradi. 

Ustauf fondi; 

Rezerf fondi; 

Boshqa tashkil qilingan fondler; 

O`tgan  va  hisobat  yilaridagi  taqsimlanmagan  foyda;Korxonaning  o`z 

mablag`lari bilan ta`minlanganligi 30%dan kam bo`lmasligi kerak. 

Aylanma aktivlarning aylanish tezligi va korxona faoliyatidan kelib chiqqan 

holda  bu  ko`rsatkich  ozgina  nasd  bo`lishi.  Kreditlash  jarayonini  tashkil  qilish 

kredit zayavkasi ko`rib chiqishdan bashlonadi. Biz amalyotda kredit zayavkalarini 

ko`rishdan nimalarga etibor berish zarurligini takidlamoqchimiz. 

Har bir mijozga chuqur etibor bilan bo`lish, har bir bank xodimining faoliyat 

korsatish qoidalarining ajralmas qismi bo`lib. Odatga ko`ra o`z mijozlariga e`tabor 

bilan  momila  qilmaydigan  xodimlari    bo`lgan  bankning  bizning  fikrimizcha, 

kelajagi bo`lmaydi.  

Bizning  banklarimiz  bilan  mijozlar  o`rtasidagi  iqtisodiy  muno  sabatlarning 

aksariyat  jihotlari  bizga  ma`lum  bo`lganligi  boiz  biz  amaliyatimizda  bank  mijoz 

 

32 

 

o`rtasida  mavjud  kredit  munosabatlariga  to`xtalmasdan,  jahon  amaliyatida  kredit 

jarayoning  tashkil  qilishini  asoslariga  qisqacha  to`xtalamiz.  Jahor  amaliyotida 

kredit  jarayonini  tashkil  qilishda  bank  xodimi  mijozlarga  kreditlash  sharaitlari 

haqida ma`lumot beradi va bankning anketasavollariga javob berishni taklif qiladi. 

Chet  el  banklarida  mijozlar  bilan  bo`lgan  birinchi  va  undan  uchrashuvlar 

natiyasi  hisobalarda  umumlashtiriladi.  Bu  hisoboblar  ma`lum  miqdarda 

savollorning  standart  yig`imini  o`z  ichiga  oladi.  Bunday  hisobotga  mijozning 

bankka  har  tashrifidan  so`ng  o`zgartirish  kiritrladi  va  yangi  ma`lumot  bilan 

to`rtiladi. Bu hisoblatlar kredit inspektoriga kelgasi mijoz to`g`risida uchrashuvlari 

oldidan  kerakli  ma`lu  mottarni  beradi.  Kelgusi  mijoz  kredit  insektori  bilan 

bo`ladigan  uchrashuvga  olinadigan  ssuda,  uning  ishlatilish  maqsadi,  qaytarilish 

muddai  va  taqdim  qilingan  ta`minotni  o`z  ichiga  olgan  kredit  zayavkasi  bilan 

keladi. 

Ko`pgina  davlatlarda  nufuzli  banklar  kredit  arizasi  bilan  birga  bir  nechta 

hujjatlarni ko`rib chiqadi, balarga: 

1)  Qarz  oluvchi  kompaniya  (korxona)  ta`sis  hujjatlaring  notarial 

tasdiqlangan nushasi; 

2)  2)  moliyaviy  hisobat,  korxona  balansi  va  oxirgi  yil  foyda  va  zarar 

hisobitini  o`z  ichiga  oladi.  Balans  yil  oxirigacha  tuzilib  unda  aktivlar, 

majburiyatlar va capital tuzilmasi ko`rsatiladi. Foyda va zarar schoyti bir 

yillik  vaqtini  o`z  ichiga  va  capital  tuzilmasiva  hajaratlari,  sof  daromadi, 

uning  rezervga  taqsimlanishi  va  chegirmalari,  dividend  to`lavlari  va 

hokazolar to`g`risida batafsil ma`lumot beriladi. 

3)  Kassa  tushumlari  va  karakati  To`grisida  hisobat.  U  ikki  hisobot 

muddatida  tuzilgan  balnslarning  soishtirilishiga  asoslangandir  va  har  xil 

bo`limlar  va  fondler  harakatida  bo`ladigan  o`zgarishlarni  ko`rishga 

yordam  beradi.  Hisobot  resurslari  dafitstini  ishlatilishini,  foizlar  uchun 

mablag`lar  bo`shash  vaqti  va  kassa  tushumlarining  defisitini  yuzaga 

kelishi va h.k.ning umumiy holatini ko`rishga yordam beradi. 

 

33 

 

4)  Ichki  moliya  hisoboti.-Bu  hisobot  kompaniya  moliyaviy  kolati,  bir  yil, 

kvartal yoki oy davomida resurslarga bo`lgan ehtiyojning o`zgarishlarini 

aks etiradi. 

5)  Ichki  operativ  hisob  bo`yicha  ma`lumotlar.  –  Balanstuzish  uchun  ko`p 

vaqtni  talab  qiladi.  Lekin  kreditor  bankka  qarz  oluvchi  kompaniya 

to`grisida  ba`zi  bir  operativ  hisobot  ma`lumotlasri  kerak  bo`lib  qolishi 

mumkin. 

6)  Moliyalashtirishning  prognazi.-  Bu  hisobat  kelgisi  sotuvni  baholash, 

xarajat,  Tovar  ishlab  chiqarish  bilan  bo`g`liq  xarajatlar,  debitor 

qarzdorlik  zahiralar  qaytarilishi,  naqd  pulga  ehtiyj,  capital  qo`yilma  va 

h.k. larni o`z ichiga oladi 

7)  Soliq  deklarasiyasi eng kerakli qo`shimcha axborot sifatida. – Unda qarz 

oluvchi soliq to`lovchi sifatida boshqa hujjatlarga kirizilmagan axboratlar 

bo`lishi mumkin  

8)  Biznes  reja.  –  Ko`pgina  kredit  zayavkalari  holi  moliya  hisoboti  va 

korxonalarni  moliyalashtirish  bilan  bogliq.  Bunday  paytda  qarz  oluvchi 

kompaniya  bankka  kreditlanadigan  loyiha  maqsadi  va  uni  amalga 

oshirish  usullari  haqida  ma`lumotlarni  o`z  ichiga  oluvchi  batafsil 

biznesrejani taqdim otishi kerak 

Kredit  inspetori  kredit  zayovkasi  va  unga  kiritilgan  hujatlarni  yaxshilab 

o`rganib  chiqadi.  Bundan  so`ng  u  kelgusi  qarz  oluvchi  bilan  yana  bir  bor 

suhbatlashadi.    Subat  davomida  kredit  inspektori  qarz  oluvchi  kompaniya  (bank) 

ishlarni  har  tomonlama  o`rganishi  shart  emas,  u  kreditor  bankni  qiziqtiradigan 

savollarga kerakli darajada ahamiyat berishi kerak. 

Ko`zga  ko`ringan  chet  el  banklarining  amaliyoti  shuni ko`rsatadigi, kelgusi 

mijoz  bilan  suhbat  aniq  bir  tartibda  berilgan  quydagi  savollarga  bog`liq  bo`lishi 

mumkin. 

Bank kreditlashning birinchi bosqichida quydagilarni aniqlashi kerak. 

 

34 

 

A. Qarz  oluvchining  ishonchiligi  va  kreditga  layoqatligi,  sherik  sifatidagi 

faolyati doimiyligi va sanasi 

B. Kredit 

zayavkasining 

asoslanganligi 

va 

kredit 

qaytorilishining 

ta`minloganlik  darajasi  Bank  kerak  bo`lsa  kredit  taklifi  bo`yicha  o`z 

talablarini ishlab chiqarishi va mijozni u bilan tanishtirishi kerak 

C. Kredit  taklifining  bank  kredit    siyosati  va  ssuda  portfeli  tuzilmasiga 

to`g`ri  kelishi.  Angi  kredit  berish  va  kredit  protfeli  diversifikasiyasi 

kredit  riskining  pasayishiga  olib  keladimi  yoki  yoqmi  berish  degan 

savolga javob topishi lozim 

Bankning  kredit  berish  bilan  shuxullapuvchi  xodimlari  yaxshi  bilmaydigan 

iqtisod tarmaqlariga korxonalariga ssuda bermasligi kerak. Lekin bunday hollarda 

kredit taklifini baholash uchun hufuzli ekispertlarni  jalb qilishlari mumkin. Ammo 

bu bankning qo`shimcha xarajatiga  olib kelsada, kreditlash bilan log`liqrishlarning 

oldini olish mumkin 

 

Har  qanday  ariza  va  qo`shimcha  hujjatlar  hamda  suhbat  natiyalarini 

aniqlashning  halqiluvchi  omili  bo`lib  qarz  xarakteri  va  kreditga  layoqotgini 

aniqlash hisoblanadi. Kredit insektori qarz oluvchiga arizani tayyorlash davomida 

mijozning  kreditni  qoplashga  loyiq  qimmatli  aktivlarni  va  daromad  miqdorini 

biladi.  Mijozning  og`zaki  javoblari  yozma  bergan  ma`lumotlariga  qaraganda 

ko`proq  ma`lumot  beradi.  Shu  bilan  bizga  inspector  mijoz  hamkorlik  qilgan 

banklarga murojod qiladi 

 

Kredit  inspektori  qarz  oluvchi  daroma  dining  faqatgina  miqdoriga  emas, 

balki barqarorligiga ham etiboz berishi kerak. Ular mijozdsan sof daromad haqida 

ma`lumot olishi isbaydilar. 

 

Daromadning  miqdori  va  doimiyligi  turg`anligini  bilvosita  ko`rsatkichi 

bo`lib  mijozlarning  deposit  hisoblariga  o`rtacha  bir  kunlik  qoldiq  to`g`risidagi 

ma`lumotlar  kredit  inspektori  tomonidan  tegishli  bank  tamomdan  berilgan 

ma`lumotlar bilantaqqoslanadi. 

 

35 

 

 

Bank  deposit  hisoblaridagi  salmoqli  qoldiqlarni  bo`lishi  mijoz  moliyaviy 

ahvolining  ishonchiligidan,  uning  moliyaviy  intizomliligidan  va  oligan 

kreditlarning qaytarish borisidagi intilishlari jiddiy ligidan davlat beradi. 

 

Tajribali kredit inspetori ahamiyot beradigan omillardan yana biri mijozning 

bir joyda uzoq va doimiy faolyat ko`rsatishi,yashashi hamda mashg`ul bo`lishidir. 

Ko`pgina banklar odatda ko`rsatilgan joyda bir necha oygina ishlayotgan shaxslar 

va yaqinda ro`yxatdan o`tgan firmalarga radjavobini beradilar. 

 

Kredit  inspektrlari  “qarzlar  piramidasi”  deb  ataluvchi  holatning  paydo 

bo`lishini qo`lbab quvvatlamaydilar.  “ Piramida” holati bu qarzdor bitta bank yoki 

firmadan olingan qarzni to`lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi . 

Mijozning  kredit  kartochkalari  bo`yicha  qarzning  kattaligi  e`tabor  beradi  bunday 

dalillar  asosida  mijozning  haqiqiy  moliyaviy  ahvoli  va  uning  pul  mablaglarini 

boshqarish qobilyati haqida xulosa qiladi. 

 

Agar  mijoz  bilan  ishlani  davom  etirish  hal  qilinsa  unda  inspktor  kredit 

dos`yesini  yigadi  va  uni  kredit  bo`limiga  yuboradi.  Bu  bo`limda  mijozning 

kreditga layiqatlibigi chuquro`rganiladi va kredit riskiga baho beriladi. 

 

Kredit  mexanizimining  muhim  elementlaridan  biri  bo`lgan  kreditga 

layoqatlililikdir.  Korxonaning  kreditga  layoqatliligini  hisobga  olgan  holda  kredit 

berish,  kreditning  o`z  vaqtida  qaytarishining  muhim  shartidir  .  Davlat 

mulkchiligiga  asoslangan  jamiyatda  kreditga  layoqatlilik  ko`rsatkichi  kredit 

mexanizimida  muhim  o`rin  egallaydi  olmaydi.  Banklar  faolyatiga  davlat  yakka 

hokum  ronligi  ularning  mustaqil  sub`ekt  sifatida  faoliyat  ko`rsatishiga  to`sqinlik 

qiladi  va  yakka  hukumronligi  ularning  mustaqil  kredit  resurslar  markazlashgan 

tarzda,  reja  aspsida  tasdiqlandi.  Eng  xususiyatli  tomoni  shundaki,  banklar 

beradigan  kreditlari bo`yicha foiz stavkalarini o`zlari belgilay oladilar. 

 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  esa,  kreditga  layoqatlilik  ko`rsatkichi  kredit 

berishda e`tabor qilinadigan asosiy ko`rsatkichlardan biri bo`lib qoladi. 

 

36 

 

 

Korxonaning kreditiga layoqatliligini o`rganish tijorat bankiga kredit berish 

mumkinligi  aniqlashga,  uning  miqdorini,  foiz  stavkasining  darajasini  belgilashga 

imkon beradi. 

 

Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o`zi uchun ham katta aham yat 

kasb etadi. 

 

Bu  ko`rsatkichning  tahliliga  asoslanib  ular  mol  yetkazib  beruvchilar 

xaridorlar va boshqa banklar bilan o`zaro munosalatlarni o`rnatishlari mumkin. 

 

Ijobiy  Kreditga  layoqatlilik  ko1rsat  kichiga  ega  bolgan  korxonalar  her 

qanday  to`siqlarsiz  kredit  olishlari  va  uning  hisobidan  tovar  moddiy  boyliklarini 

sotib  olishi,  salmoqli  mablag`larni  ishlab  chiqarishni  rivojlantirishga,  olandan 

olingan  kreditlar  bo`yicha  qarzlarni  to`lashga  yo`naltirishlari  mumkin.  Salbiy 

kreditga  layoqatlilik  ko`rsatkichiga  ega  bo`lgan  korxonalar  bankdan  kredit 

olomasada,  o`z  moliyaviy  ahvolini  yaxshilash,  ishlab  chiqarish,  sotuv  hajmini/ 

lozimligi to`xrisidagi axborotga ega bo`ladilar. 

Korxona  va  banklar  uchun  kreditga  layoqatlilik  ko`rsatkichining  ahamiyati 

muhimligini  hisobga  olib  biz  kreditga  layoqatlilik  ko`rsatkichning  iqtisodiy 

mohiyati to`g`risida fikr yuritamiz. 

 

Iqtisodiy  adabiyotlarda  bu  ko`rsatkichning  mohiyati  to`g`risida  turli 

takliflarni  uchratish  mumkin.  Kreditga  layoqatlilik  ko`rsatkichini  ikki  tomonlama 

korib chiqish mumkin: 

qarz oluvchi nuqtai narzaridan kreditga layoqatlilik; 

kredit  shartmonasini  tuzishi  imkoniyati,  olingan  kreditlarni  o`z  vaqtida  gaytara 

olish imkoniyatini ifodalasa; 

bank nuqtai nazaridan-korxonaga berilgan kreditning hajmini to`g`ri aniqlay olish 

mahsulotni bildiradi; 

 

Ba`zi  iqtisodchilar  qarz  oluvchining  kreditga  layoqatlilik  ko`rsatkichini 

baholashda  birinchi  oringa  korxonaning  daromad  olish  imkoniyatini  qo`yishadi. 

Bizning  fikrimizcha,  daromad  olish  korxonaning  ishlab  chiqarish  yoki  boshqa  

 

37 

 

faolyat  turning  natsiyosi  hisoblanib  shu  natijaga  erishish  maqsadida  korxona 

kreditiga muxtojlik sezadi. 

 

Agar  qarlarni  to`lash  miqiyosida  qaraydigan  bo`lsak,  kreditga  layoqatlilika 

nisbatdan  bo`lsak,  kreditga  layoqatlilika    nisbatdan  to`lavga  layoqatlilik 

tushunchosi kenroqdir. 

Chunki  to`lovga  layoqatlilik  jismoniy  va  huquqiy  shaxslarning  borcha  qarz  va 

majburyatini o`z vaqtida to`lay olishi imkoniyatini ifodalaydi. Kreditga layoqatlilik 

to`lovga layoqatliligidanfarq  qilib  ssuda  bo`yicha qarzlarni  o`z  vaqtida  to`lash im 

koniyatiniifodalaydi.  Kreditga  layoqatlilikdan  to`lash  manbalari  bilan  ham  farq 

qiladi. 

 

Korxona,  tashkilotlar  o`z  qarz,  majburyotlarini  sotilishdan  tushgan  tushum 

yoki bashqa har xil tushumlar hisobidan omalga oshirsa, kredit bo`yicha qarzlarni 

to`lash  birinchi  navbatda  mahsulotni  sotish  hisobidan  tushgan  tushumdan  amalga 

oshirish belgilanadi. Bank kreditini to`lash bo`yicha muammolar yuzoga kelganda, 

ssudaning to`lash kafolastlilik manbalariqo`l kelishi mumkin: Bular: 

-  ssuda boyicha garov sifatida olingan mulk; 

-  boshqa bank yoki korxonaning kafolati; 

-  sug`urtalash hisobidan qoplash va boshqalash; 

Yuqoridagilardan  shuni  xulosa  qilib  aytish  mumkinli,  tog`ri  kredit  bergan 

bank korxona to`lavga layoqatli bo`lmagan holda, ham bergan kreditni, to`liq yoki 

qisman qaytib  olishni mo`ljalishi mumkin. 

O`zining  barcha  ahamiyatiga  qaramasdan  bu  ko`rsatkichlar  ayrim  manoda 

chegaralangan  ahamiyatga.  Birinchidan  ko`pgina  ko`rsatkichlar,  shu  jumladan 

ahvoli,  kapitalning  borligi,  va  boshqalarni  xarakterlovchi  ko`rsat  kichlar  asosan 

o`tmish  bilan  bog`liq  bo`lib,  ular  o`tgan  davr  ko`rsatkichlari  asosida  hisoblanadi, 

kelajakdagi  kreditga  bog`liq  bo`lib,  ular  o`tgan  davr  ega  kelajakda  ssudalari 

qaytarilishi umkoniyatlariga baho beradi. Ikkinchidan odatdabunday ko`rsatkichlar 

hisobot muddatiga qolgan qoldiq asosida hisoblanadi, vaholanki ma`lum davrdagi 

oborotga ma`lumotlar ssudalarni imkoniyatlarini to`laroq tasvirlaydi. 

 

38 

 

Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishda ma`lumotlarning har xil manbalaridan 

foydalanadi. 

a) Bevosita mijozlardan olingan materiallar; 

b) mijoz haqidagi bank arxivida mavjud bo`lgan materiallar; 

c)  mijoz  bilan  ish  yuzasidan  aloqada  bo`lgan  shaxslar  (uning  mol  yetkazib 

beruvchilari, kreditlari, uning mijozlari, banklari va boshqalar). 

Bank tamonidan o`rganib chiqilgan materiallari va mijoz tomonidan berilgan 

bevosita  olgan  kredit  bo`limining  ekspertlari  o`z  bank  arxiviga  mirojad  keladi. 

Agar    mijoz  oldin  ham  kredit  olgan  bo`lsa  arxivda  uning  qarzini  kechiktirib 

to`langanligi  va  boshqa  kamchiliklari  haqida  ma`lumot  bo`ladi.  Undan  tashqari 

bank  boshqa  kredit  tashkkilotlari  bilan  aloqa  o`rnatib,  ushbu  qarzdor  toqrisida 

ma`lumot olishi mumkin. 

Kredit arizasini bohalashda kredit bo`limi xodimlari aniq qarz oluvchi bilan 

bog`liq  savollarni  ko`rib  chiqibgina  qulay,  u  faoliyat  ko`rsatayotgan  mintaqa, 

tarmoqlarda yuzaga kelgan uqtisodiy ahvoli ham hisobga olishlari lozim. 

Kredit  berish  bo`yicha  sifat  tahlili  ham  bir  necha  bosqichlardan  amalgam 

oshiriladi: 

qarz oluvchi obro`sini o`rganib chiqish; 

kredit maqsadini aniqlash; 

asosiy  qarz  va  foizlarning  asosiy  qarz  va  foizlarning  asosiy  qarz  va 

foizlarning qaysi manbalar         hisobidan qoplashini aniqlash; 

qoplanishini aniqlash; 

bank qisman o`z bo`yniga oladigan qarz oluvchining risklarini baholash. 

Qarz  oluvchining  reputasiyasi  sinchikovlik  bilan  tekshiriladi,  bunda 

mijozning  kredit  tarixini  o`rganib  chiqish  juda  muhimdir.  Korxona  rahbarining 

shaxsiy va bilan bog`liq bo`lgan xislatlariga ham katta e`tabor beriladi.