Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti

 

 

 

 

 

39 

 

2.2 Mijozning kreditga layoqatliligini baholash ko`rsatkichlari 

Mijozning  moliyaviy  ahvoli  baholashda  aniq  bir  xulosoga  kelish  uchun 

kreditga  layoqatlilikning  asosiy  ko`rsatkichlariga  qo`shimcha  sifatda  kreditga 

layoqatlilikning  qo`shimcha  ko`rsatkichlari  tahlil  qilinadi.  Korxonaning  kreditga 

layoqatliliginig  qo`shimcha  ko`rsatkichlari  asosan  mijozning  aylanma  aktivlari 

holotini  yanada  chuqurroq  tahlil  qilishni  ko`zda  tutadi.  Ma`lumkiqisqa  muddatli 

kreditlar  xo`jalik  sub`ektlarining  aylanma  aktivlarga  beriladi.  Shuning  uchun 

mijozning  kreditni  o`z  vaqtida  bankka  qaytara  olishqobilyati  ham  uning  aylanma 

aktivlaridan  foydalanishdagi  samaradorlik  darajasiga  qarab  belgilanadi.  Xo`jalik 

sub`yektorlari aylanma aktivlardan qanchalik yuqori bo`lsa, kreditdan foydolanish 

samarisi  va  uni  o`z  vaqtida  bankka  to`lash  imkoniyoti  shunchalik  yuqori  bo`lishi 

mumkin.  Aylanma  mablag`larning.  Samaradorlik  ko`rsatkichlaridan  biri  bu 

aylanma aktivlarning aylanish koeffisiyenti hisoblanadi. 

Aylanma  mablag`larning  aylanish  koeffisiyenti  (KI)  joriy  aktivlarning 

aylanish tezligi va aktivlarga qo`yilgan mablag`larning pul mablag`lariga aylanish 

mablag`lari necha  marta aylanganligini ifodolaydi. 

               Realizasiya qilingan mahsulot hajmi 

Kob= 

            Aylanma mablaglarning o`rtacha xonologik qoldigi 

 Kob.ni  hisoblash  aylanishini  prognozlash  va  kreditlash  muddatini 

aniqlashga  imkon  yaratadi.  Aylanma  aktivlarning  aylanish  koeffisienti  aylanma 

aktivlarning  harakati  tezligini  ifodolaydi  va  tahlil  qilayotgan  davrda  mahsulotni 

sotishdan  tushumlarning  cheklanishi  hamda  aylanma  aktivlarning  o`rtacha 

qiymatini hisoblab borishga imkon yaratadi. 

Shunindek  ,  aylanma  aktivlarning  kunlarda  aylanishini  aylanishini  ham 

hisoblash  mumkin.  Bu  ko`rsatkich  korxona  aylanma  mablaglarining  bir  marta 

aylanishini (P-T-I/ch-T-P) uchun necha kun ketishini ko`rsatadi. 

             (o  kunlarda  Aylanma  mablaglarning  o`rtacha  qoldigi  x  360  kun 

aylanishi) 

 

40 

 

Ak= 

                                  Realizasiya hajmi 

Aylanma  aktivlar  aylanishiga  qancha  kam  kun  ketsa,  korxonaning  foyda 

olishi, binobarin kreditini bankka to`lashi shuncha tez amalga oshiriladi. 

Bu  erda  aylanma  aktivlarning  o`rtacha  qoldigi,  o`rtacha  xronologik  usulda 

aniqlanadi.  Mijozning  moliyaviy  ahvolini  xarakterlovchi  yana  bir  muhim 

ko`rsatkich  –  bu  ularning  o`z  mablaglarning  haqiqiy  mavjudligini  tasdiqlovchi 

ko`rsatkich hisoblanadi. 

O`z  aylanma  mablag`larning  mavjudligini  tasdiqlovchi  ko`rsatkichi  (O` 

AyMM) quydogicha aniqlanadi. 

O` Ay M M =O`z mablaglarni manbalari – Uzoq muddatli aktivlar 

(110 -330 balans qatorlari) 

qoplanmagan zararlar. 

Agar  korxonaning  asosiy  aktivlar  o`z  mablag`lari  manbalaridan  yuqori 

bo`lsa,  u  holda  korxona  balansi  nolikvid  ekanligini  ko`rsatadi  Nolikvid  balansga 

ega bo`lgan korxonalar bank kreditlaridan foydalanish huquqidan mahrumdirlar. 

Mijozning  moliyaviy  holatini  yanada  chuqurroq  tahlil  qilish  uchun  quydgi 

ko`rsatkichlardan ham foydalanish mumkin. 

Mijozning qarz mablag`lari salmogi. 

 

Qarz mablag`lari 

koeffisiyenti                              qarz mablag`lari 

 

                                                   Barcha mablag`lar 

Mijozning o`zmablaglari 

                                                        qarz mablaglari 

salmogi =  

                                                       Barcha mablaglar 

O`z mablag`larning aylanuvchanlik koeffisienti. 

 

41 

 

O`zlik mablag`lar 

                                                                                     Realizasiyadan tushum 

aulanuvchanlik koeffisienti=              

                                                          qarz mablag`lar 

Fizmaning  o`z  qarzdarlari  (debitor)  hisob  raqamlari  hisobdan  qanchalik  tez 

to`lovlarini amalga oshirishni ko`rsatuvchi koeffisient. 

Debitorlik qarzlari.                              Realizasiya tushum 

  aylanuvchanlik koeffisienti  =                                

 

                                                                   Debitorlik qarzlari 

Fizmaning  qancholik  kreditorlar  oldida  o`z  majburiyatlarni  qoplay  olishi 

ko`rsatuvchi ko`rsatkichi. 

Kreditorlik qarzlari                                           Realizasiyadan tushum 

aylanuvchanlik koeffisienti =  

 

                                                                Kreditorlik qarzlari 

Asosiy vositalar aylanishini ifodolovchi ko`rsatkich. 

Asosiy aktivlar 

                                                                   Realizasiuadan tushum 

aylanuvchanlik koeffisienti  =   

 

 

                                                    Asosiy aktivlar 

 

 

 

 

O`zlik mablag`lar 

                                                                  Foyda 

rentabelligining koeffisienti  = 

                                                               O`zlik mablag`lar 

Bankdan  qarz  oluvchining  kreditga  layoqatligini  baholash  muamosi 

holito`liq  ishlab  chiqarilgan  emas.  Avvalo  kreditga  layoqatlilik  termining  o`zini 

 

42 

 

anqlab  olish  kerak.  Amalda  keng  tarqalgan  tariflardan  biri  xususiy  sharsning  o`z 

to`lov majburiyatlarini toliq va o`z muddatida qaytara olishlik qobilyatiga kreditga 

layoqatlilik deyiladi. 

Kreditga  layoqatlilik  masalasi  yetarli  darajada  dolzarb  bo`lib,  inqilobdan 

oldingi  adabiyotlardayoq  keng  yotirilgan  edi  va  keyinchalik  20  yillardagi 

iqtisodchilarning  ilmiy  ham  o`rganilgan.  Ular  kreditga  layoqatlilik  deb 

quydagilarni tushungalanri. 

Qarz oluvchining nuqtai nazariga – kredit ahdnomasi tuzish, olingan qarzni 

(ssudani) o`z vaqtida qaytara oluvchanlikdir deb tushuniladi. 

Bankka  tulgan  o`rniga  ko`ra  –  kredit  miqdorining  mijozga  qanchagacha 

berish maqsadga muvofiqligini to`g`ri aniqlash tushuniladi.  

Kredit oluvchining kreditga layoqatliligini aniqlovchi omilar: 

Qarz oluvchining es-hushi joyida bo`lishi va kredit ahdnomasini tuza olishi 

huquqiga egaligi; 

Uning xulq atvori va obro`si; 

Olayotgan ssudani qoplay oluvchi mulkka egaligi; 

Qarz oluvchining Shu mablag`ni ishlatib daromad qila olishi; 

Mijozning  xulq  atvoriga  bag`ishlangan  adabiyotlar  inqilobgacha  bo`lgan 

yillarda  katta  etibor  bilan  yoritilgan.  Bunda  kredit  ahdnomasining  axloqiy 

sifatlarini  (rostgo`ylik  va  haqqoniylik)  uning  natijasi  deb  hisoblaganlar,  shu  bilan 

birga  bu  omil  ish  boshqarishga,  o`z  ishiga  ustaligi,  xo`jalik  rahbarining  iqtisodiy 

o`zgarishi  oldingan  ko`ra-olish  qobilyati  bilan  hamda  ishlab  chiqarishni  o`z 

vaqtida yo`lga qo`ya olishlik qobilyatiga belginlangan.  

Tabiyki  kreditga  layoqatlilikning  eng  kerakli  tamoillaridan  birisifatidan 

oliyanotgan qarz (ssuda) notarial jihatdan  kafolatlangan bo`lishi kerak. Ya`ni oily 

darajadagi  kreditga  layoqatlilik  notarial  jihatdan  qo`zgalmas  mulk  kanitaliga 

asoslangan kredit eng ishonchli kafolat degan edi. 

 

43 

 

Shunga  qaramasdan  o`sha  davrdagi  ko`pchilik  iqtisodchilar  kredit  berish 

masalasida  hal  qiluvchi  omil  sifatida  qarz  oluvchining  shu  mablag`ni  ishlatib 

undan daromad olishlik xususiyatini ko`rganlar. 

Bizni  qiziztirayotgan  gap  asosiy  tushunchaga  qaytadigan  bo`lsak-«to`lay 

olishlik» va «Kreditga layoqatlilik» ta`rif berishda anchogina farq bor. 

Korxonaning    «To`lay  olishlik»  qobilyati  uning  o`z  vaqtida    barcha 

majburyatlarini  va  qarzlarni  to`lashi  tushuniladi.  Shu  bilan  birga  kreditga 

layoqatlilik  tushunchasi  tolay  olishlik  tushunchasi  bilan  yana  boshqa  omillarbilan 

ham farqlanadi, qaysikim olingan ssudani, mol-mulkni sotishdan tushgan tusumlar 

evaziga qoplash mumkin yoki kafolatlangan holda mablag`larni o`z vaqtida qaytish 

hisobiga ham qoplash mumkin, shuningdek qarz miqdorini sug`urtalash yo`li bilan 

ham tolash mumkin. 

Hozirgi  paytda  qo`llanilayotgan  kreditga  layoqatlilikni  baholash  usullari 

asosan  qarz  oluvchi  ish  faoliyatining  o`tgan  davrdagi  tarixini  va  uning  iqtisodiy 

ko`rsatkichlarini  ma`lum  davrda  qanday  bo`lganligini  tahlil  qilishga  tayanadi. 

Undan  tashqari  korxona  faoliyati  davrida  o`z  majburiyatlarini  qay  darajada 

bajarilganligi  solishtirib  ko`riladi  va  hisobtlardagi  baholashning  turli  ussularida 

ma`lumotlar,  daromadlar  manbai,  xarajatlarning  o`zgarishi  o`rganiladi  kreditga 

layoqatlilikni  baholashning  turli  usullarda,  xarajatlarning  umumlashtiruvchi 

yagona  ma`lumot  bu  o`tgan  tadbirkorlik  faolyati  davomidakorxona  ishidagi 

hisobotlardan  kelib  chiqqan.  Bu  ma`lumotlar  qanchalik  asosli  bo`lsin  ular  qarz 

oluvchining  kreditga  layoqatliligini  aniqlovchi  asosiy  omil  bo`lishiuchun  etarli 

emas. 

Ma`lum davr mobaynidagi hisobotlarda ma`lumotlar  ya`ni qarz oluvchining 

to`lovchanlik  va  moliyaviy  barqarorlik  xususiyatlari dastlabki ko`rsarkich  sifatida 

qabul qilinadi. 

Auditorlik tashkilotlari tomonidan o`tkazilgan tekshiruvlar qarz oluvchining 

kreditga  layoqatliligni  baholash  uchun  asos  bo`ladi.  Bu  tekskiruvlarning 

samaradorligi ularda qo`llanilgan hisobtlarga asoslanadi. 

 

44 

 

Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini asosiy kamchiligi shundaki u qarz 

oluvchining ma`lum davrdagi ish faolyati natijasiga asoslanganligidir. 

Qarz  oluvchining  moliyaviy  ahvolini  aniqlashda  ajnabiylar  malakasidan 

foydalanish maqsadga muofiq bo`lib, ssuda berishdan oldin asoslangan qaror qabul 

qilishga yordam beradi. 

Kreditga layoqatlilik kredit hisobiga yo`lga qo`yilgan ish faolyati mahsulotni 

realizatsiya  qilishdan  keladigandaromad  miqdori  kelajakda  qandoy  bo`lishligi,  u 

qanday  bahoda  sotilishi  va  qanday  realizatsiya  qilish  masalalari  hisobga  olishi 

kerak. 

Berilgan  kreditning  foiz  stavkasi  ham  qarz  oluvchining  xarajatlari 

miqdorining  oshishiga  va  shu  jumladan  uning  kreditga  layoqatliliga  ham  ta`sir 

qiladi.Qarz  oluvchining  to`lovchanlik  huquqi  ham  kreditga  layoqatlilikni 

baholashda kam bo`lmagan ahamiyatga ega. 

Tabiyki,  kreditga  layoqatlilikni  baholashda  bu  omil  hisobga  olinishi  lozim. 

Mijozning  to`lovchanlik  axloqi  uning  kreditga  layoqatlilikni  baholashda  uning 

banklar, ta`minatchilar kam bo`lmagan ahamiyatga ega. 

Tashkilotning 

kreditga 

layoqatliligni 

baholashda 

uning 

banklar 

ta`minatchilar  mijozlar  va  moliyaviy  muassosalarga  tolay  olmagan  va  muddatini 

kechiktirib  tolagan  hisoblari  ham  qaralishi  kerak.  Ular  guruhlarga  birlashtirib 

qaraladi va turli kreditorlik qarzlari deb qaralmaydi. 

Qarz  oluvchining  kreditga  layoqatliligi  uning  qarzning  o`z  vaqtida 

qaytarilishga  bo`lgan  javobgarliligining  oshishi  bilan  hamda  qarz  berishda 

banklarning  talabchanligi  bo`lib  qoladi.  Bu  o`rinda  kredit  berish  prinsiplari 

qadanba-qadam rioya qilishi kerak. 

Kreditga  layoqatlilik  –  to`lov  bardoshlilikka  qaraganga  anchogina  tor 

ma`noga  ega  bo`lgan  tushunchodir.  Demak  bank  qarz  oluvchiga  kredit  berish 

uning  kreditga  layoqatliligi  aniqlansa  kifoya,  uning  boshqa  ish  faoliyatlarining 

keng  ma`noda  tekshirib  o`tizmasa  ham  bo`ladi  (baholanki  mijoz  to`lov  bardosh 

bo`lsa, u kreditga layoqatlidegan xulosa ham kelib chiqqan. 

 

45 

 

Kreditga layoqatlilik va to`lovbardashlilik o`rtasida yana bir farq bor. Tashki 

lot  o`z  qarzlarini  (ssudadan  tashqari)  odatda  o`z  ma`lumoti  (ish  yoki  xizmati)ni 

sotish hisobidan telayotgan tushumlar to`lab bo`radi. Ssuda qarzlarni esa yuqorida 

ko`rsatilgan  tushumlardan  tashqari  yana  uch  manba  hisobiga  qaytarish  mumkin 

(lekin bular hamma vaqt ham hafolatlanmagan). 

Bank  tomonidan  qarz  berishdan  oldin  garovga  olingan  mulkni  sotishdan 

tushadigan tushumlar bo`ladi; 

Boshqa tashkilot yaki bankning kafoloti hisobiga; 

Sug`urta to`lovlari hisobiga; 

Demak  o`z  ishini  bilib  amalga  oshirish,  bank,  mijoz  tolovbardosh  bo`lmay 

qolgan  taqdirda ham  o`z qarzlarini  ma`lum  miqdorini  yoki to`liq qaytarib olishga 

harakat qilsa bo`ladi. 

Qarz  oluvchining  kreditga  layoqatliligini  baholashning  tashkiliy-iqtisodiy 

muamolari. 

Mijozning  kreditga  layoqatliligini  baholash  ko`pgina  omillarga  bo`g`liq 

bo`ladi.  Shuning  o`zi  ko`pgina  muamolarni  keltirib  chiqaradi,  qaysikim  har  biro 

mil  (bank  uchun  har  biro  mil-gaytislik  omilidir)  o`rganilishi  va  baholanishi  tolab 

etiladi.  Shu  bilan  birga  har  bir  omilning  mijozning  kreditga  layoqatliligini 

baholashdagi kamayish vazminini belgilash talab qiladi, bu ham uncholik oson ish 

emas. 

Mijozning olgan qarzini qoplash, qobilyotli kredit uchun kelgusi davr uchun 

qiziqarli  bo`ladi  (  bu  qobilyat  kradigan  layoqatliligini  bashorat  yoki  asosiy, 

haqiqatga  yaqin  bashorat  bo`ladi).  Shunga  qaramay  kreditga  layoqatlilikning 

amaldagi barcha ko`rsatkichlar, qoldiqlar, (zahiralar) hisobot sanalari unchalik aniq 

bo`lmagan  ma`lumotlarga  asoslanadi.  Bu  erda  ush  bu  omillar  ham  yo`naltirilgan 

maqsad  shuki  mijozning  kreditga  layoqatliligi  degan  tushuncha  ayrim  hollarda 

chegaralangan qiymatga ega. 

Shunday  qilib  mijozning  aniq  raqamlarda  belgilangan  yoki  raqamsiz 

ko`rsatkichlarini  umumlashtiruvchi  yogona  ko`rsatkichki,  kreditga  layoqatlilikni 

 

46 

 

sun`iy  ravishda  baholash  mumkin  emas.  Asoslangan  ravishda  raqamlarda 

ko`rsatilgan kreditga layoqatlilikni baholash uchun xulosalariga ham tayanish talab 

etiladi. 

Bir vaqtning o`zida kreditga layoqatlilikni baholash masalosi qarz oluvchi va 

qarz  beruvchi  keditorlarning  maqsadlariga  tayangan  holda  turli  yo`halishdagi 

qo`llanish  talab  etiladi.  Bundan  shuni  takidlash  lozimki,  turli  yo`halishlarga 

tayangan  holda  kreditga  layoqatlilikni  baholash  bu  masalani  chuqurlashtirmasdan 

uni  yanada  oydinlashtiradi.  Demak,  buy  o`nalishlarni  va  baholash  usullarini 

komplekis ravishda qo`lash kerak. 

Kredit berish jarayoni – turli-tuman omillar ta`siriga uchrovchi qaltis jarayon 

bo`lib,  pirovardida  berilgan  oyda  o`z  vaqtida  qaytarilmay  qolishlik  xafi  bo`ladi. 

Shuning  uchun  bankka  ssudan  berishdan  oldin  mijozni  har  tamonlama,  o`lganib 

turli  tuman  omillar  ta`sirida  qarzni  qaytarish  masalasiga  aniq  ishonch  hosil  qilish 

kerak.  Kreditga  layoqatlilikni  qniqlashning  asosiy  maqsadi  va  vazifasi  bu 

mijozning  olgan  qarzni  o`z  vaqtida  qaytara  olishini  aniqlash  va  kredit  miqdorini 

belgilash,  bu  miqdordagi  kredit  qarz  qaysi  shartlar  asosida  ushbu  sharoitga 

berilishini baholashdan iborat. 

Bularning  barchasi  bank  tomonidan  mijozning  ma`lum  davrgacha  qarzni 

oluv  chanligini,  balki  kelajakdogi  moliyaviy  ustovorligini  oldindan  baholab 

bashorat qilishni talab qiladi. Mijozning moliyaviy ustuvorligini xolisona baholash, 

yo`l  qo`yishi  mumkin  bo`lgan  qaltisliklarni  oldindan  bilish,  kredit  mablaglardan 

samaroli foydalanish bank ishida daromad keltirishi mumkin. 

Amerikalik  tadqiqodchilarning  firkicha  35-40%  muddati  uzay  tirilgan  (o`z 

vaqtida  to`lanmagan)  ssudalar,  mijozning  moliyaviy  ustuvorligini  o`z  vaqtida 

kredit  berishdan  oldin  olib  borilayotgan  muzokoralar  davrida  aniqlanmagandan 

kelib chiqqan. 

Bankdan  kredit  olishni  maqsod  qilgan  mijoz  bankka  ariza  bilan  murojat 

qilishi va bu ariza quydagibar ma`lum qilinishi kerak: 

-  qarz olishdan maqsad; 

 

47 

 

-  (qarzning) kreditning miqdori; 

-  qancha muddatga olmoqchiligi taxminiy ravishda ko`zda tatilayotgan 

-  qissadan –hissa 

Shuningdek,  ariza  bilan  birga  mijoz  qarz  –ssuda  olishdan  ko`zlangan 

maqsodini baholovchi hujjatlar va moliyaviy hisobotlarni taqdim etish kerak. 

Bu  hujjotlarni  Sinchiklab  tahlil  qilish,  keyinzoq  yangi  suhbat  o`tkazib, 

haqiqatdan  ham  shu  mijoz  bilan  dastlabki  suhbat  o`tkazib,  bo`lisi  mumkin 

degan xulosoga kelgandan kegin aniqlashtiriladi. 

Dunyoning  ko`pgina  obro`li  banklarida  ariza  bilan  birgamijozga  quydagi 

hujatlarni ham taqdi etadi; 

-  qarz  oluvchi  kompaniyani  tashkil  qilganhisodorlarni  tasdiqlangan 

dalolatnomalari nusxasi; 

oxirgi  uch  yil  ichidagi  moliyaviy  hisobot,  ya`nib  u  hisobotda  korxona 

bollasi daromadlar va buromodlar (zararlar) schoyoti aks etirilishi kerak. 

Korxona balansi ( yil oxiri) mudatiga tuziladi va undagi aktiv sarmoyalar, 

kompaniya kapitali va kompaniya majburiyatlari ko`rsatiladi. Daromadlar 

va xarajotlar haqidagi yil davomida tuzilgan bo`lib kompaniyaning yillik 

daromadi  tuzilgan  bo`lib  xarajatlar  batafsil  ko`rsatilgan  bo`lishi, 

shumingdek  to`liq  daromad  va  uning  qanday  taqsimlanganligi 

ko`rsatiladi (favqulotdagi jamg`armalarga saqlash va devidentlar to`lavi). 

-  Xazinadagi tushumlar holatidagi hisobat. U kompaniyaning ichki hisobat 

davrida balanslarini taqqoslash asosida tuzilishi va turli statiya va fondler 

harakati  o`zgarishi  ko`rsatilagi.  Bu  hisobat  moliyoviy  mablag`lardan 

foydalanishning  to`liq  surati,  ma`lum  miqdordagi  mablaglarning 

bo`shash  vaqti  va  xazina  tushumlarida  ro`y  birishi  mumkin  bo`lgan 

tanqislik (defisitit) ni ko`rsatadi. 

-  Ichki moliyaviy hisobotlar qarz oluvchining yil davomidagi mablaglariga 

bo`lgan talab va yana ehtiyojini mukammalroq organish imkonini beradi. 

Shunindek uning kvartal va oyli xarajatlarni ko`rsatish mumkin. 

 

48 

 

-  Ichki teskor hisobot haqida ma`lumot Balans tuzish ancha ko`p vaqt talab 

etuvchi  masala.  Biroq,  kreditor  bank  uchun  mijozning  teskor  hisoblar 

ma`lumoti  kerak  bo`lishi  mumkin,  bu  ma`lumotlar  odatda  kompaniya 

rahbarlariga  biriladigan  ko`rsatkichlardir  aks  etirilgan  bo`ladi.  Bu 

hujjatlar  kundalik  operasiyalar,  savdo  va  zahiradagi  molar  miqdoriga 

taluqli bo`ladi. 

-  Moliyaviy  ahuvolini  (bahorotnomasi  (  prognozi),  bu  kelajakda  amalga 

oshirilishi  kerak  bo`lgan  savdo  miqdori  xarajotlar,  mahsulot  ishlab 

chiqarishdagi to`siqlar, deptorlik qarzlari zahiralarining aylanma harakati, 

naqd  pulga  bo`lgan  talabka  capital  qo`yilma  va  h.  k.  Gap  baholovchi 

balans  ustida  borayotib,  bu  balans  schoytlar,  daromadlar  schyoti, 

kelajakda kutilayotgan zararlar schyoti (kassa) xazina buyijetini anglaydi. 

Bu naqd pul mablag`larining ( ahftama – hafta, oymaoy va kvartallararo) 

kirim – chiqimni bashorat (prognoz) qilish imkonini beradi. 

-  Soliq  deklarasiyasi.  Bu  ham  eng  muhim  qo`shimcha  ma`lumot 

manbaidir.  Undan  bashqa  hujjatlada  qayd  etilmagan  ma`lumotlar 

uchraydi. Undan tashqari bu hujjat qarz oluvchini baholash imkiniyatini – 

soliqlarni  qanday  to`lab  borayotganilgiga  garab  bilib  olish  imkoniyatini 

beradi 

-  Biznes  reja  (tadbirkorlik  –  rejasi).  Ko`pgina  kredit  olish  masolasida 

berilgan  arizalar,  ishni  noldan  boshlayotgan  tashkilot  va  tadbirkorlar 

tomonidan  berilgan  bo`lib,  ularda  yangi  moliyaviy  hisobotlar  va  boshga 

holatlarda ko`rsatlgan hujjatlar bo`lmaydi. Bu holda mijoz bank kreditori 

o`zining  biznes  rejasini  taqdim  otadi  va  bu  hujjat  tabir  qilingan 

loyihaning  matni,  amalga  oshirish  yo`lari  va  iqtisodiy  samadorligi 

bo`lgan talablardir.  

Xususan bu hujjatda quydagilar aks etgan bo`lishi lozim: 

 

49 

 

-  Bozorga chiqarib sotilishi  mumkin  bo`lgan molar yoki xizmatlar turlari 

ularning  yozma  bayoni  shuningek,  ilmiy  izlanishlar,  proten  yoki 

litsenziyalar. 

-  Tarmoq  va  bozor  bashorati  (  bazorning  yozma  bayoni,  boshqa 

kompaniyalar, ularning xuddi shu turdagi mahsulotga xizmat turini, qaysi 

regiondan  kelayotganligi,  raqobatchilarning  ustunligi  va  ularning 

kamchiligi. 

-  Marketing  rejasi  (  maqsodlar,  reklamamak  sulotni  bozorga  taqdim 

qiluvchi kompaniyaning qiymati). 

-  Ishlab  chiqarish  rejasi  (  ishlob  chiqarish  quvvatiga  bo`lgan  tolab,  ish 

kuchi va ushkuna dastgohlorga bo`lgan talablar). 

-  Menejment  rejasi  (kompaniyaning  tuzilishi,  strukturasi,  boshqaruv 

organlari). 

-  Moliyaviy  rejalar  (naqd  pul  harakati  bashorat  rejasi,  yaqin  besh  yillik 

taraqqiyot rejasi). 

Tayorlangan rejalar asosida talabnoma tayyorlanadi va bankning maxsus 

kredit  ishlari  bo`limlariga  shugullanuvchi    ma`sul  xodimga  topshiriladi,  bu 

xodim  taqdim  otilgan  hujjatlar  bilan  nanishib  chiqqan,  qarz  oluvchi  bilan 

dastlabki  tanishuv  suhbatini  o`tkazadi.  Shu  kabi  uchrashuv  va  suhbatlar 

kedit masalalari bo`lmiga xodimda qarz oluvchi mijoz haqidagi eng muhim 

masalalarni  yanada  aniqroq  hal  qilish  imkoniyoti  bo`lib,  shu  bilan  birga 

mijoz haqidagi pisihologik shartlarni tuzish va bo`lajak mijoz kredit olishga 

qay  darajada  tayorlanganligi  haqida  real  xatni  baholash  imkoniyati  bo`ladi. 

Suhbat dovomida bankning masul xodimi bacha ikir-chikerlarga etibor qilib 

o`tirmasdan,  bor  diqqat  etiborini  dolzarb  masalalarga  qaratmogi  ya`ni  bank 

kreditorini qiziqtirayotgan masalalarga qaratishi kerak. 

Ilg`or  banklar  amaliyotiga  tayanadigan  bo`lsak,  buqarrar  bo`lajak  mijoz 

bilan  tanishuv  suhbatini  quydagi  tartibda  berish  tafsiya  etiladi.  Bank  kredit 

bo`limi masul xodimning mijozning beradigan savollar matni. 

 

50 

 

1. Mijoz va uning kampaniyasi haqida ma`lumotlar. 

- Kompaniyaning huquqiy asoslanishi qanaga? 

- Qachon bu kompaniya tashkil etilgan? 

-  Kampaniyaning  mol-mulki  qanday  baholongan  va  qay  darajada  o`z  – 

o`zini qo`llay oladi? 

- Bu mol – mulkka bir xl shikast yetganmi? 

- Bu mol – mulk qanday ahvolga saqlanmoqda? 

- Kompaniyaning asosiy sohibi ( asosiy aksiyoner yoki paychi sheriklari) 

u qancha aksiya yoki (payga) ega& 

-  Kompaniyaning  asosiy  ishlab  chiqaridigan  mahsulot  (yki  xizmat 

turlari(; 

- Kompaniya boshqaruvchilarining malakasi – amalyati; 

- Kompaniya faoliyatida daromad miqdori; 

-  Kopmpaniyaning  asosiy  mijozlari  –  xaridorlari,  unga  mahsulot  va 

xizmat ko`rsatuvchi hamkor kompaniyalar; 

-  Kompaniya  ishlab  chiqaradigan  mahsulot  qanday  shartlar  asosida 

sotuvgachiqariladi? 

2. Talab qilayotgan kredit haqida savollar. 

- Mijoz qancha miqdorda kredit olmoqchi& 

- Bu miqdor hajmini mijoz qanday aniqladi? 

- Moliyaviy zarurat yetarli darajada asoslanganmi? 

-  Kredit  hisobiga  harakatga  keltirilishi  rejalashtirilayotgan  moliyaviy 

aktivlar o`z xizmat davrida to`g`ri shar-sharoit, qilmish  – qidirmish tasiriga 

bardosh beradi 

- Mijoz kreditni harakatba keltirib, kredit miqdorini o`z vaqtida qaytarish 

shart sharoitini ham hisob – kitob qilganmi? 

3.  Kredit  miqdorini qaytarishga oid savollar? 

- mijoz kredit miqdorini qanday qilib qaydarishini xayol qilyapti 

 

51 

 

-  Bir  aylanma  jarayonda  mijoz  qancha  miqdorda  naqd  pul  miqdorini 

olishini mo`ljalliyapti; 

-  Bir  aylanma  jarayanda  mijoz  qancha  miqdorda    naqd  pul  miqdorini 

olishi mumkin. 

- Mijozga kafolat beruvchi va uning o`rniga tavon to`lay oladigan yuridik 

shaxs sifatidagi ishongan odami bormi? 

- Shu ishongan odamining yoridik shaxs sifatidagi kafolati tashkilot yoki 

shaxsning moliyaviy ahvoli qanday? 

- Kredit miqdoriga tavon haqqi. 

- Tavon pulning turi? 

- Tavon pulning boshligi kim? 

- Tavon puli qayerda va kim tomonidan saqlanadi? 

- bu mol – mulk kim tomonidan qanday baholangan? 

5. Mijozning boshqa banklar bilan munosabatlari 

-  Ushbu  kungacha  mijoz  qaysi  banklar  hisobiga  foydalanib  kelmaqda 

edi? 

- Shu miqdordagi kredit olish uchun u bankka murojat qilib holdi? 

-  Mijoz  nima  uchun  kredit  olish  uchun  u  bankka  murojat  qilib 

keldi?Bundan  oldin  ham  mijoz  kredit  olganmi,  bu  kreditning  miqdori  va 

kreditni qaytarganlik muddati? 

- Dastlabki davrda bank tomonidan aniqlanishi lozim bo`lgan javoblar? 

A.  Qarz  oluvchi  bo`lajak  biznes  hamkorning  obro`  -  etibori,  uning 

ishonchli,  sofdil  va  sadoqatli  ekanligini  aniqlash.  Ayniqsa  yangi  mijozlarni 

qabul qilganda bu hujjatlarga ya`nada e`tabor bering. 

B.  Kredit  arizasining  asoslanganligi,  kredit  miqdorini  qaytarilishi 

kafoloti. Bank kerak bo`lsa yangi mijoz bilan ta`nishish uchun yana boshqa 

o`z talablarini qo`yishlari mumkin. 

C.  Talab  qilinayotgan  kredit  talabnomasining  bankning  kreditlar 

siyosatiga mos kelishi va ssuda berilgan porfelni  strukturasi kerak. 

 

52 

 

Bank agap o`z xodimlarning malakasi kredit berilishi so`ralayotgan soha 

bo`yicha  yetarli  bo`lmasa  shu  soha  kredit  berish  tadbiri  bilan  shug`ullan 

magani  maqul.  Lekin  Shunindek,  bank  bu  boroda  shu  soha  bo`yicha 

etukmutaxasiski, bu borada konsultatsiya berishga taklif qilish mumkin. Shu 

bilan birga bu bank xarajatlarini yanada ashiradi va kredit berish borasidagi 

qaltislik kafolatini ohiradi. 

Berilgan  talabnomani  tahlil  qilish  borasidagi  hal  qiluvchi  masala 

mijozning xarakteri uning kreditga layiqatliligi aniqlanadi. 

Kredit  inseptori qarz oluvchining kredit talabnomasini tayorlashga ariza 

beradi…  daromad  va  harajatlar  miqdorini  aniqlaydi,  qimmatli  qog`ozlar 

miqdori ( qimmatli qog`ozlar yoki jamg`arma depozitlar) ni belgilaydi. va bu 

mablag`lar  bilan  qarz  oluvchi  o`z  kredit  qarzini  vaqtida  qaytarishi 

mumkindir  

Shuning  uchun  suhbat  vaqtida  mijozning  og`zaki  javoblarini  uning 

o`zidan eshitish har qanday qog`ozlada bayon qilgan ma`lumotlardan ancha 

ustun bo`ladi. 

Kredit insepektori mijoz daromadining ustuvor va doimiyligi qiziqtiradi. 

Ular  mijozning  barcha  to`lov  va  soliqlar  to`lab  bo`lgandan  keying 

daromadlaridan ajralib qolgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

53