Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti

Orol bo’yidagi ekologik havf-hatar qaysi yili paydo bo’lgan edi? 
1950-yili  Orol  havzasida  2.9  mln  ga  yer  sug‘orilardi.  Hozirgi  paytga  kelib 
sug‘oriladigan  maydonlar  ikki  baravardan  oshib,  7  mln  gaga  yetdi.  Bu  yerlar 
mamlakatda yetishtirilayotgan jami paxtaning 95% ni, sholining 41% iga yaqinini, 
meva,  uzumning  1/3  qismini,  sabzavot  va  poliz  maxsulotlarining  chorak  qismini 
yetkazib  bermoqda.  Bir  gektar  yerdagi  g‘o‘zani  sug‘orish  ucun  10-11  ming  kub 
metr  suv  ketar  ekan.  Darhaqiqat,  60-yillargacha  Amudaryo  va  Sirdaryo  Orol 
dengiziga  har  yili  tahminan  50  kub  km  ga  yaqin  suv  oqizib  kelgan  bo‘lsa,  1961-
1980-yillarda bu hajm o‘rtacha 20 kub km gacha kamaydi. 80-yillarning boshlarida 
esa  Sirdaryodan  suv  oqib  kelishi  umuman  to‘xtab  qoldi,  Amudaryodan  suv 
nihoyatda kam oqadigan bo‘ldi. 
Orol bo’yidagi ekologik havf-hatar haqida matbuaotda dastlab qachon 
chiqish qilingan? 
Datlabki  hisoblarga  qaraganda,  Orolning  sahroga  aylangan  tubidan  har  yili 
atmosferaga  70  mln  tonnaga  qadar  tuz  changi  ko‘tarilmoqda.  Bu  qum-to‘zonlar 
Buxoro  va  Qashqadaryo  viloyatlarining  dalalarigacha  yetib  borib,  ularning 
sho‘rlanishiga, suvlarning ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda. Orol muammosi haqida 
jurnalist  N.Dadajonov  1958-yiliyoq  ―Konsomolskaya  pravda‖  gazetasida  ―Orol 
o‘layapti‖ degan maqolasini yozgan edi. Afsuski uzoq yillar bu muammoga panja 

---

 
28 
orasidan qarab kelindi. Aytish mumkinki, Orolning asosiy dushmani buyrokratizm, 
xo‘jasizlik,  monokultura,  almashlab  ekish  qoidalariga  rioya  qilmaslik,  suv 
resurslaridan oqilona foydanilmaganlikdir. 
Orolni  asrash  qo’mitasining  faoliyati  nimalardan  iborat  va  bugungi  kunda 
Orol fondining ahvoli qanday? 
Mashhur faylasuf Seneka: ―Kelajak avlodni o‘ylamagan xalq dunyodagi eng 
baxtsiz xalqdir‖, degan  edi.  Orol  muammosi bir kishining  emas balki ko‘plarning 
yordamiga  muhtoj  masala.  Orolni  asrash  qo‘mitasi  jamosi  katta  ishlarni  amalga 
oshirmoqda.  Matbuotda,  radio,  televideniyada  chiqishlar  qilmoqda.  Ekologik 
muammolarni yorutuvchi eng yaxshi publisistik asarlar ―Orol mukofati‖ ga tavsiya 
ediladi.  Mukofat  faqat  Orol  muammosi  haqida  yozilgan  maqolalarga  emas,  balki 
O‘rta Osiyo ekologiyasida vujudga kelgan muammolarni tahlil etuvchi maqolalarga 
ham  beriladi.  ―Ekologiya-89‖  shiori  ostida  boshlangan  keng  ko‘lamli  tadbirning 
faol ishtirokchilaridan biri, O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi huziridagi Orol va 
Orol atrofini qutqarish jamoatchilik qo‘mitasi hisoblanadi. 
Orol  dengizi  muammosi  suv  resurslaridan  qay  darajada  foydalanishga 
bog’liq? Uning atrof-muhitiga ekologik ta’siri haqida nima deyish mumkin? 
Malumki,  daryolarga  oqova  va  zovur  suvlarining  tushishi  natijasida 
Amudaryo  va  Sirdaryo  etagida  suvning  sho‘rligi  2-3  %  gacha  yetib  ichishga 
yaramay  qolyapdi.  Buning  ustiga  suvni  ko‘plab  istemol  qiladigan  korxonalrning 
chiqindi suvlari ham ayrim hollarda daryolarga tushib suvni ifloslantirmoqda. Ekin 
maydonlariga solinadigan mineral o‘g‘itlar, zaharli ximikatlarning bir qismi oqova 
suvlar  bilan  daryoga  tushadi.  Barcha  sholi  tadbirlari  o‘rtasida  huquqiy  ekologik 
ta‘lim va tarbiyani kuchaytirish lozim. 
Respublikamizda har gektar paxta maydoniga, pestisid va mineral o‘g‘itlarga 
38.2  kg,  yig‘im-terim  oldidan  g‘o‘za  bargini  to‘kadigan  defoliantlardan  16.2  kg, 
jami  54.5  kg  solinadi.oqibatda  zaharli  ximikatlar  suv  havzalarida  to‘planib  barcha 
tirik jonzodni, suvda yashaydigan nodir hayvonlarni qiradi, bug‘ ko‘kka ko‘tarilib 
olis manzillarga uchib boradi va butun jonli mavjudodni zaharlaydi.