Алишер Навоий педагогик ва таълим тарбиявий карашлари

Алишер – мутафаккир Унинг “Муҳокаматул-луғатайн” ва
Навоий тилшунос “Лисонут тайр” асарларида туркий
халқлар тилининг маънавий бойлиги қуйидагича таърифланади:


Турк назмида чу мен тортиб алам,
Айладим ул мамлакатни якқалам.

Бунда Навоийнинг туркий халқларнинг янги ва юксак маънавий бирлиги ҳақидаги фикр ифодаланган. Навоий аждодлар тилини ҳурматлашга чорлайди. У она тили инсон руҳи ҳамда тафаккурида “Ўн саккиз минг олам”дан ортиқ мислсиз бир олам юзага келти-ришини ва ундаги гўзаллик, фикрий қувват, ўтли оҳанглар бошқа ҳеч жойда учрамаслигини таъкидлаган эди.

Навоий ёш авлодга тилни тўлиқ ўргатилса, уни акси уларни сўзлаш одобида ўз аксини топади деган эди, - “Хайратул аброр” асарида. Фу тариқа таълим-тарбия жараёни, муаллимларнинг баркамоллиги ёш авлодга ўз она тилининг сеҳрли жозибасини ўргатишга қаратилиши лозим.
Эски мактабларда ўқитган домлаларнинг билими ғоят чеклан-ган, улар таълим-тарбиядан мутлақо хабарсиз, лекин диний билимлари етарли бўлмаса ҳам, диний расм-русумларни бажаришга моҳир, руҳонийларга, феодалларга, амалдорларга таъзимкор ва давлатга садоқатли кишилар бўлган. Фундай муаллимларнинг вазифаси кўпинча маҳалла масжидида имомлик ёки сўфийлик қилиш, мактаб жойлашган маҳалладаги ҳар хил диний маросим ва урф-одатларда қатнашишдан иборат эди. Улар ўқитишда асосан турли хил тан жазоси бериш усулини қўллаган. Фунинг учун Навоий ўз давридаги мактабдорларни баҳолашда айримларни бундай таърифлайди: “Мактаб тутувчи – гуноҳсиз ёш болаларга жафо қилувчидир... У ёш болаларни азоблашга рағбатлантирилган, уларни калтаклашга ўргатган, ўзи раҳмсиз, мияси пўлат ва кўнгли тошдир. ¢азабидан қоши чимирилган, гуноҳсизларга аччиқланишга одатлангандир. Уларнинг кўпчилигида кўнгли қаттиқлиги ва тамаъ касаллиги ошкор ва ўзлари ақл камлигига гирифтор”¹.
Навоийнинг муаллимларга берган бу тавсифи уларнинг ҳақи-қий қиёфасини очиб беради. Улар ғоят раҳмсиз, бағритош, юзлари-дан доим заҳар томиб турадиган кишилар бўлган. Улар болаларни нуқул қўрқитув ва калтаклаш йўли билан ўқитганлар.
Ўш даврдаги муаллимлар болаларни калтаклаш ўқитишнинг зарур шарти деб ҳисоблаганлар, калтаклаш жазосисиз ўқитишни хаёлларига ҳам келтирмаганлар, улар болани урмаса-сўкмаса, у одам бўлмайди, деб ўйлаганлар. Калтакнинг кучи шу қадар зўрки, ҳатто, унинг зарбидан айиқ ҳам мулла бўлади. “Хирс мулла шавад аз зарби чўб” деган фикрга риоя қилганлар. Нодон, жоҳил ва мутаассиб тарбиячилар қўлига тушган ўқувчилар кўп азоб-уқубат-