Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университети

- Талабалар билим даражасини аниқлаш – 8 минут
- Янги мавзу баёни – 5 минут
- Мавзуни ўзлаштириш даражаси – 7 минут
- Синов саволлар намунаси – 10 минут
- Уйга вазифа бериш – 3 минут

O’rta Osiyo - yer yuzining eng qadimiy siyosiy, iqdisodiy va madaniy markazlaridan biridir. O’rta Osiyoliklar dunyo tarixiga, kishilik madaniyatiga ulug’ hissa qo’shgan so’nmas yodgorliklar yaratgan xalqlardandir.

Masalan: Vatanimiz hududida yashab kelayotgan xalqlar dunyoning eng qadimiy madaniyatiga ega bo’lgan xalqlardan biri ekanligini tarixda «Avesto» nomi bilan ma’lum bo’lgan muqaddas kitob ham isbotlaydi. Avesto dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri zardushtiylik (otashparastlik) dinining muqaddas kitobidir. Unda Markaziy Osiyo hududlarida yashagan barcha xalqlarning qadimgi davrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to’g’risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlari o’z aksini topgan.
Manbalarda Avesto kitobining muallifi Zardusht (Zardust) bo’lganligi qayd etiladi. U tarixiy shaxs bo’lib, bundan 2700-2600 yillar avval (tax.er.avv. 589-512 y.) yashagan.
Zaratushtra ilohiyotchi, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo’lgan. Uning uch o’g’il va bir qizi bo’lgan. Zardusht 40 yoshga yetganida yakka xudolikka asoslangan birinchi diniy kitob «Avesto»ni yaratgan. Zaratushtra forscha so’zdan kelib chiqib, zar-oltin yoki zard-sariq, ushtra-tuya degan ma’noda ya’ni sariq tuya yoki oltin tuya egasi deb tarjima qilinadi. U Spitama avlodidan bo’lib, otasini Porushasp, onasini Dugdova deb atashgan.
Zardushtiylik diniy falsafasi qarama-qarshi kuchlarning kurashiga asoslangan. Bu kurash Xudolar o’rtasida boshlanib, tabiatda va insoniyat hayotida ham davom etgan. O’shandan boshlab yaxshilik va yomonlik, rost va yolg’on, yorug’lik va zulmat o’rtasida abadiy kurash boshlangan. Ular o’rtasidagi kurash butun koinotga yoyilib, zardushtiylikni asosiy falsafiy ta’limoti bo’lib qoladi.
«Avesto» – so’zi «qat’iy qilib o’rnatilgan qonun» ma’nosini bildiradi. Bizgacha Avestoning ayrim kitoblari yetib kelgan. Ular quyidagi qismlardan iborat:
«Yasna» – qurbonlik keltirish- 72 bobdan iborat.
«Yasht» – qadrlash- 22 bobdan iborat.
«Videvdat» – devlarga qarshi konunlar- 22 bobdan iborat.
«Visparat» – hamma hukmdorlar- 24 bobdan iborat.

«Yasna» 72 bobdan iborat bo’lib, uning 17 tasi payg’ambar Zaratushtraga tegishli. Ular «Gatlar» nomli mukaddas qo’shiqlardir.

Avestoning eng qadimgi qismlari yozuvsiz zamonlarga oid jamiyatni ham tasvirlagan. Chunki Zaratushtra o’z goyalarini targ’ib qila boshlagan davrlarda Markaziy Osiyo xalqlari tarixida ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib, mulkiy tengsizlik yuzaga kelayotgan, sinfiy munosabatlar qaror topayotgan va ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshlagan edi. Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi esa yozuvsiz davrlarga to’g’ri keladi.
«Avesto»da qadimgi ajdodlarimizning tabiat va uni bilish yo’llari haqidagi tasavvurlari umumiy tarzda ifoda etilgan. Unga ko’ra koinot yer, okean, osmon yorug’lik va jannatdan iborat. Uchta dengiz bilan bog’langan Yer okean bilan qurshalgan dumaloq shaklda tasvirlanadi. (Olimlar taxminicha bu- Kaspiy, Qora va O’rta Yer dengizlaridir.) Yerning oxiri (Ranga) Volga, Ind va Tigr daryolari hisoblanadi. «Avesto»da afsonaviy tasavvurlar bilan bir qatorda kishilarning hayotiy tajribalari, inson va jamiyat, ijtimoiy munosabatlar haqida ham qiziqarli ma’lumotlar berilgan.
Zaratushtra ta’limotida olov, yer, tuproq, suv va havo elementlari muqaddas hisoblanadi. Shu yerda biz agar Yunonistonning ilk faylasuflaridan bo’lmish Fales (er.avv.625-547y.)ning butun borliqning asosini suv deb, Geraklit(er.avv.530-470y.)ning butun olam asosini olov deb hisoblashini esga olsak, bizning bobomiz Zardusht demak ulardan ilgariroq o’z ta’limotida bu elementlarning barchasini mujassamlashtirgan va talqin qilgan ekan. Shunday ekan biz Yunonistondan oldinroq bizda, Markaziy Osiyoda ilmiy-falsafiy qarashlar vujudga kelgan va rivojlangan deyishga haqqimiz bor.
Tarix haqiqatiga yaqinroq bo’lish uchun, arab istilosigacha bo’lgan davrlarda yaratilgan ota-bobolarimizning ilmiy-madaniy merosining bizgacha juda kam miqdorlarda yetib kelgani sabablarini bilish uchun quyidagi xulosalarni misol qilib olaylik: Masalan buyuk olim Abu Rayhon Beruniy o’zining «Osor ul-boqiya an-al-qurun al-holiya» asarida «Avesto» haqida qiziqarli ma’lumotlar beradi: «Unda podsho Doro ibn Doro xazinasida 12 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan Avesto ning bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, xizmatkorlarni o’ldirib, bu nusxani ham kuydirib yuborgan edi. Shuning uchun Avestoning beshdan uch qismi (nask) yuqolib ketadi. Avesto 38 nask edi. Majusiylar qo’lida 12 nask chamasi qoldi.» Bundan xulosa shuki Iskandar boshlab bergan bu jarayonni, ya’ni ajdodlarimiz ilmiy-madaniy merosini toptash, asrlar davomida yaratilgan mavjud asarlarni yondirish, olimlarini o’ldirish va taqib qilish, sajdagohlarini buzish, iymon-e’tiqodidan mahrum qilish siyosati arab lashkarboshisi Qutayba tomonidan ham, mo’g’ul istilochilari va chor Rossiyasi istilochilari tomonidan ham davom ettirildi. Buning natijasida biz ajdodlarimizning ayniqsa, qadimgi davrlarda va arab istilosigacha bo’lgan dvrlarida yaratilgan ilm-fan va falsafiy merosidan, bizgacha yetib kelmagan fan va texnika soxasidagi yutuqlarining juda ko’p qirralaridan mahrum bo’lganmiz, deb taxmin qilishimiz mumkin. Bizgacha yetib kelgan «Avesto» olimlar fikricha eramizning III-asrlarida hukmronlik qilgan sosoniylar podshosi Shopur davrida kitob xolatiga keltirilgan. Shunday qilib, Zardushtiylik dini vujudga kelayotgan yangi sinfiy jamiyatning idealogiyasi sifatida paydo bo’ldi.
Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda Zardushtiylik, nasroniylik va budda dinlari asosida yana bir din, ya’ni Moniylik dini vujudga keldi. Uning asoschisi Moniy ibn Fatak (216-274) bo’lib, u Taysafun (Ktesifon) yaqinida tug’ilgan. Moniy o’z targ’ibotini Midiya va Forsda boshlagan 2 substansiya asosi – yorug’lik, yaxshilik ruh olami bilan zulmat, yovuzlik materiya olamining o’zaro kurashini e’tirof etuvchi Zardushtiylik dializmi yotardi. Birinchi olamda xudo, ikkinchi olamda iblis hukm surardi. Ikki olam kurashi falokat bilan tugaydi, natijada materiya halokatga uchraydi, ruh ozodlikka chikadi. Insonlar ikki unsurdan iborat: ruh-nur farzandi, materiya yoki jism-zulmat farzandi. Shuning uchun moniylar zohidona yashashni targ’ib qilganlar, go’sht iste’mol qilmaganlar.
240-242 yillarda o’z targ’ibotini boshlagan Moniy zardusht kohinlarining ta’zyiqiga uchraydi va Erondan qochishga majbur bo’ladi. So’ngra Markaziy Osiyo hududlarida faoliyat ko’rsatadi. Uning ta’limoti O’zbekistondan tashqari Sharqiy Turkiston, Italiyadan Xitoygacha, keyinchalik Misr va Ispaniyagacha tarqaladi. Moniy 273 yilda Eronga qaytadi. Shoh Bahromning buyrug’i bilan 275 yilda hibsga olinadi va 277 yilda qatl etiladi.
Moniy qalamiga mansub kitob – «Shoburakon», «Kanz ul-ahyo’», (Tirilganlar xazinasi), «Jabborlar haqida», «Sirlar kitobi», «Avangelion», «Kefalaya» va boshqalar kiradi.
Moniy o’rta asr Sharq she’riyatida mashhur naqqosh va rassom sifatida doimo tilga olingan. Buyuk shoirlarimiz Nizomiy Ganjaviy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiylar o’z «Xamsa»larida Moniyni ta’rif etib o’tganlar.
Markaziy Osiyo xalqlari dunyodagi eng boy tarixga ega bo’lgan xalqlardan ekanligining uning qadimgi yozuvlari ham isbotlaydi. Bu o’lkada qadimdan yashab kelgan sug’diylar, baktriylar, xorazmiylar, dovonlilar, parfiyonlar, margiyonlar, saklar, massagetlar, qanglilar, kushonlar va boshqalar o’z paydo bo’lish, rivojlanish va taraqqiy qilish tarixlariga xos o’z madaniyatlari va yozuvlariga ham ega bo’lganlar.
Dastlabki yozuv bundan V-VI ming yillar ilgari Misr va Mesopotamiyada paydo bo’lgan bo’lsa, Markaziy Osiyoda er.av. V-III asrlarda paydo bo’ladi va bular fanda «so’g’d», «xorazmiy» va «baqtriy» yozuvlari deb ataladi. Bu yozuvlar Suriyaning G’arbida vujudga kelgan «oromiy» alifbosi asosida vujudga kelib, mahalliy xalqlar bu alifboni o’z fonetikasiga moslashtirganlar
Manbalarga ko’ra Markaziy Osiyo xalqlarining yozuv tarixi yoshi taxminan 2500-2400 yillar atrofida deb hisoblanadi. Qadim-qadimdan bu hududda yonma-yon, yelkama-yelka yashab kelgan, doimo iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jihatdan aloqador va bog’lanib ketgan eron va turk tillarida so’zlashuvchi xalqlar, so’zlashuv tili jihatidan ham bir-biriga ta’sir o’tkazganlar. Bunday o’zaro ta’sir va bog’liklikni nafaqat og’zaki so’zlashuv tilida, balki yozma madaniyatda ham ko’rish mumkin.
Miloddan avvalgi I ming yillik o’rtalarida Eron, Markaziy Osiyo va boshqa o’lkalarda oromiy yozuvi keng tarqalgan. Markaziy Osiyoni Ahmoniylar bosib olgach, bu yerga elam yozuvi, Iskandar bosib olgach esa, yunon yozuvi kirib keldi. Natijada fors mixxatlari, yunon yozuvi, oromiy yozuvi muayyan davrlarda ma’muriy hujjatlarda qo’llanilgan. Miloddan avvalgi I ming yillik o’rtalarida oromiy yozuvi negizida Avesto, Xorazm, Sug’d, Baktriya, Run (Urxun-Enasoy), Uyg’ur yozuvlari kabi bir qator mahalliy yozuvlar vujudga keladi. Kushon davlati davrida hind xalqlari bilan o’zaro aloqadorlik negizida Braxma va Kxaroshxi deb atalgan hind alifbolari ham ishlatilgan.
Ilk urta asrlarda Urta Osiyo va Xitoyda kogoz ishlab chikarish ancha yulga kuyilgan bulsa-da, yozuv ishlari asosan charm, suyak, sopol xamda saroy va ibodatxona devorlariga xam yozilgan.