Alimova shahnoza maqsudovna xorazm (qipchoq) shevasining leksik-grammatik xususiyatlari

Qipchoq shevasida 
O‘g‘uz shevasida 
Adabiy orfografik 

---

54 
Bakavul 
Koluk 
Qurmish 
Tirnoq 
Küvi/ küpi 
 
Mashava 
May dag‘lash
Bakavul 
Kolik 
Qurmish 
Dinnaq 
kuvi
mashava 
yog‘ kuydirish 
Bakovul 
Transport vositasi 
Somsaning turi 
Poydevor 
Ayron chayadigan 
spool idish 
moshxo‘rda 
yog‘ dog‘lash 
Yuqoridagi misollardan ko‘rinadiki, O‘rta Osiyoda yashovchi turkiy 
xalqlar tilida shunga o‘xshash ko‘pgina leksik birliklar deyarli bir xil ma’noni 
anglatadi.
Xorazm etnografik leksikasida yana shunday o‘ziga xos terminlar borki, 
ular faqat shu yerda yashovchi aholi tiliga xos bo‘lib, keng ma’noda qo‘llanadi. 
Masalan
, pöpäk// pöpäk pili
–bolani xatna qilganda sartarosh kesilgan qismni uy 
egasiga berishdan oldin pul oladi.
Gashir tuvrashma
—bu ham o‘ziga xos marosim bo‘lib, to‘ydan bir kun 
oldin faqat qo‘shnilarga aytib o‘tkaziladi. Bundan tashqari 
tanga chachuv, suzilish, 
ong ayaq 
bilan kirish kabi urf-odatlar borki, ularni mazkur sheva vakillari tilida bir 
so‘z yoki so‘z birikmasi bilan ataladigan maxsus leksemasi yo‘q. Shuning uchun 
bunday tushuncha ifodalaydigan birikmalarni gap shaklidagi etnografizmlar deyish 
mumkin.
Iskandar istilosidan ming yil keyingina yangi eraning VII-VIII asrlarda 
O‘rta Osiyoga G‘arbdan yangi bosqinchilar kirib kela boshlagan davrga oid 
manbalar bizni shu davrning qattiq va shiddatli siyosiy hayoti ichiga olib kiradi; 
o‘tmish tarix haqida esa biz qariyb hech narsa bilmaymiz”,--deb yozadi professor 
S.P.Tolstov
1
. 
Chunki arablar shafqatsiz musulmonlashtirish jarayonida shu davrga 
qadar yaratilgan narsalarning barini butunlay yo‘q qildi.
1
Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. 14-бет.

---

55 
Haqiqatdan ham, o‘zbek xalqining barcha shevalarida uchraydigan inson 
vafotiga oid so‘z va atamalar deyarli arab tilidan kirib kelgan so‘zlardir. Inson 
vafoti, marakalari, rasm-rusumlarini ifodalovchi so‘zlarning deyarli hammasi diniy 
xarakterdagi so‘zlardir: 
käfän, tovit, mayit, namaz, janaza
kabi. Bu etnografik 
dialektizmlar ikkala sheva vakillari uchun ham umumiy bir leksik tushunchani 
ifodalaydi. Ammo ularning orfoepiyasi va fonetikasida ma’lum darajada farqlar 
uchraydi. Umuman, bizning tushunchamiz bo‘yicha inson vafoti bilan bog‘liq 
etnografizmlar qanday ko‘rinishda bo‘lishidan qat’iy nazar, turkшy xalqlar uchun 
bitta umumiy mazmunga egadir.
Inson vafoti bilan bog‘liq etnografik birliklarning qadimgi yozma 
manbalarda uchramay, xalq orasida keng qo‘llanib, kelinayotgan so‘z, so‘z 
birikmasi va sodda yoyiq gap tarzida uchraydigan turlari ham bor: 
jäsädini rayjaga 
alish
—yangi solingan ko‘rpa-to‘shak ustida yotqizish; 
davrana chig‘arish
—mulla 
yonidagi so‘fasiga pichoq berib, yana qaytarib olib, oyat odati; 
mullaga isqatdi 
berish—
marhumning yangi kiyimlaridan yoki tovar berish odati. 
Inson vafoti bilan bog‘liq marosim nomini ifodalovchi etnografizmlar 
ko‘pincha son orqali ham ifoda qilinadi: 
üchi
—marhumning vafotiga 3 kun 
bo‘lganida beriladigan marosim; 
yettisi
—bir haftadan keyin beriladigan osh; 
qirqi,
qirq toldi
—vafotining beshinchi haftasi jumasida yoki qirq kun to‘lganida 
beriladigan osh. 
Ba’zi etnografik birlilar esa yil fasllari, kunlari, umuman, vaqt 
tushunchasi orqali ifodalanadi: 
jumaliq
—har payshanba kuni beriladigan osh, 
o‘g‘uzlar yashaydigan hududlarda esa 
peyshämbälik 
deb ataladi.
Yaz ashi
—yoz faslining ilk mevasi sifatida oshqovoqdan ovqat pishirilib 
marhum haqiga duo qilinadigan marosim;
Hayit ashi
—hayitning birinchi kuni marhum haqiga duo o‘qish; 
Yili/ yil toldi
—marhum vafotiga bir yil to‘lishi munosabati bilan 
beriladigan osh kabi.
Bulardan tashqari bir so‘z yoki termin bilan ifodalash mumkin bo‘lmagan 
etnografizmlar borki, ular tugal ma’no ifodalab, gap tarzida uchraydi.

---

56 
Ertasiga ustiga chiqish/ mazar boshiga chiqish, tavaxni bir-birdan alish, 
dastirxandi taq qoyish
kabi. Yuqoridagi urf-odatlarning tarixan shakllanishi 
ma’lum bir tarixiy hodisalar bilan bog‘liqligi sabab, deyarli barcha turkiy xalqlar 
dialektlarida uchraydi.