Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

 
Африка 
цивилизацияси 
(эҳтимолий). 
Броделдан 
бошқа 
цивилизацияларни 
ўрганувчи 
кўплаб 
етакчи 
олимлар 
Африка 

---

цивилизациясини алоҳида цивилизация деб тан олишмайди. Шимолий 
Америка қитъаси ва унинг шарқий қирғоқлари Ислом цивилизациясига 
тегишли. Тарихдан Эфиопия ўз-ўзидан цивилизация ҳосил қилган. Кўплаб 
Европа 
имперализми 
давлатлари 
ва 
кўчманчи 
халқлар 
ғарб 
цивилизациясининг жиҳатларини ўз ҳаёт тарзларига олиб киришган. Жанубий 
Африка кўчманчилари дастлаб Голландия, Франция, кейин эса Англиядан 
келган аралаш европа маданиятларини татбиқ қилишган. Энг асосийси, 
Европа империализми Сахарадан то қитъанинг жанубининг каттагина қисмига 
христианлик динини олиб кирган. Бутун Африка бўйлаб қабилавий 
шахсиятлар кенг тарқалган, аммо африкаликлар орасида борган сари кўпроқ 
африкалик шахсияти хисси ортиб боряпти. Суб-саҳровий Африка Жанубий 
Африка асосий ўрин тутган алоҳида цивилизация бўлиши мумкин. 
Дин цизилизациянинг асосий аниқловчи хусусиятидир, худди Кристафор 
Даусон айтганидек, «Ортида буюк цивилизациялар ётган динлар, буюк 
динлардир». Уэбернинг беш «олам динлари»дан тўрттаси - Христианлик, 
Ислом, Индуизм ва Конфуцийлик - йирик цивилизациялар билан боғлиқ. 
Бешичиси - Буддизм эса йўқ. Нега бундай? Буддизм ҳам аввал Ислом ва 
Христианлик сингари икки оқимга бўлинган, аммо у Христиан динидек ўз 
туғилган жойида яшаб қололмади. Бизнинг эрамизнинг биринчи юз 
йиллигидан бошлаб, буддизмнинг йўналишларидан бири - махаяна - дастлаб 
Хитой, кейин Корея, Ветнам ва Японияга юналтирилди. Бу жамоатларда 
буддизм турли даивжаларда мослаштирилди, маҳаллий маданиятлари 
томонидан ўзлаштирилди (мисол учун Хитойда, конфуцийлик ва даосизм 
кўринишида) 
ёки 
тақиқланди.
Шундай қилиб, ўша пайтдан буддизм бу маданиятларнинг муҳим таркибий 
қисми бўлиб қолди. Улар буддавийлик цивилизациясининг қисми эмас ва улар 
ўзларини шунга ўхшаш образларга тенглаштирмайди. Бироқ, Шри-Ланка, 
Бирмa, Таиланд, Лаос ва Камбоджада теравада буддавийлик цивилизациясига 

---

тегишли нарсалар бор. Бундан ташқари, Тибет, Мўғилистон ва Бутан аҳолиси 
тарихан махаянинг ламиатча йўналишини қабул қилган ва бу жамиятлар 
буддавий цивилизациянинг иккинчи туманини ташкил қилади. Аммо, бир 
муҳим факт бор - Ҳиндистонда қабул қилинган буддизмнинг Хитой ва Япония 
маданиятига мослаштирилган вариантидан яққол фарқи бор. Бу шуни 
англатадики, буддизм асосий динлардан бири бўлиб қолиб, ҳеч қандай йирик 
цивилизацияга асос бўлмаган. 
Яҳудий цивилизацияси ҳақида нима дейиш мумкин? Цивилизацияни 
ўрганувчи кўплаб олимлар уни камдан-кам эслашарди. Тойнби буни илгари 
Сурия цивилизациясидан келиб чиққан, ҳибсга олинган цивилизация деб 
таърифлайди. Бу тарихан Христианлик ва Ислом билан боғлиқ бўлиб, бир неча 
асрлар давомида яҳудийлар Ғарб, Православ ва Ислом цивилизациялари ичида 
маданий хусусиятларини сақлаб келишган. Исроил пайдо бўлиши билан 
яҳудийлар цивилизациянинг барча керакли нарсалари: дин, тил, урф-одатлар, 
адабиёт, институтлар ва сиёсий бошпанага эга бўлди. Аммо субъектив 
идентификация ҳақида нима дейиш мумкин? Бошқа маданиятларда яшовчи 
яҳудийлар 
ўзларини 
яҳудий 
ва 
исроилликларнинг 
умумий 
идентификатциясидан бошлаб номинал иудаизм ва улар яшаган цивилизация 
билан тўлиқ идентификациялашга қадар давом этдилар, аммо бу асосан 
Ғарбда яшовчи яҳудийлар орасида содир бўлди. (Мордекай Каплан, «Иудаизм 
Цивилизация сифатида». Филоделфия: Reconstruction press, 1981, биринчи 
бўлиб 1934 йилда чоп этилган)