|
Деярли 184 мамлакат.
Совуқ урушдан кейинги учинчи харита одатда
"реалистик" назария деб аталадиган халқаро муносабатлар назариясидан
келиб чиққан. Бу назарияга кўра давлатлар дунё саҳнасида асосий, ҳатто ягона
ўйинчилар ҳисобланиб, улар ўртасидаги муносабатлар - анархия, шу сабабли
ўзларининг тирикликлари ва хавфсизликларини мустаҳкамлаш мақсадида
доимо мамлакатлар ўз қудратларини оширишга ҳаракат қиладилар. Мабодо
бир давлат иккинчи давлатнинг қудрати ошаётгани ва бунинг воситасида
эҳтимолий таҳдид юзага келаётганини кўрса, у мамлакат ўз қудратини
ошириш ва/ёки бошқа мамлакатлар билан иттифоққа қўшилиш орқали ўз
хавфсизлигини ҳимоялашга ҳаракат қилади. Ушбу фаразлар орқали Совуқ
урушдан кейинги деярли 184 та мамлакатнинг қизиқишлари ва саъй-
ҳаракатларини олдиндан айтиш мумкин.
Дунёнинг бундай "реалистик" манзараси халқаро муносабатларни
таҳлил қилиш ва кўпчилик ҳукуматларнинг феъл-атворини изоҳлашда юқори
самарадор етакчи манба саналади. Давлатлар дунёдаги жараёнларда устун
бўлган бирликлардирлар ва шундай бўлиб қоладилар. Улар қўшинлар
сақлайдилар, дипломатик алоқалар олиб борадилар, битимлар тузадилар,
уруш олиб борадилар, халқаро ташкилотларни назоратга оладилар савдо ва
ишлаб чиқаришга таъсир этадилар ҳамда кўпинча уларни шакллантирадилар.
Мамлакат ҳукуматлари ташқи хавфсизликларини таъминлаш мақсадида ўз
давлати учун юқори устуворлик яратади (гарчи улар кўпинча ички
таҳдидлардан ҳимояланиш учун бундай устуворлик беришса ҳам). Умумий
олганда, бу статистик парадигма бизга бир ёки икки концептуал схемалардан
кўра глобал сиёсатнинг янада реалроқ манзараси ва йўналишларини тақдим
этади.
Аммо у бир нечта чекланишлар билан чегараланиб қолади.
У барча давлатлар ўз манфаатларини бир хил йўл билан фаҳмлашлари
ва бир хил йўл билан ҳаракат қилишларини тахмин қилади. Ушбу содда фараз
шуки, куч-қудрат бу мамлакатлар феъл-атворини тушунишда таянч нуқта
бўладиган ҳамма нарса, аммо у бизни узоққа олиб бормайди. Мамлакатлар ўз
манфаатларини фақат куч-қудрат жиҳатдан эмас, бошқа нуқтаи назардан ҳам
аниқлайдилар. Давлатлар, албатта, кучга қарши куч мувозанатини сақлашга
интилишади, аммо улар шундай қилишганида эди, Ғарбий Европа давлатлари
1940-йиллар охирларида АҚШга қарши Совет Иттифоқи билан бирлашган
бўларди. Давлатлар, аввало, кўзга ташланиб турган таҳдидларга жавоб
қайтаришади, Ғарбий Европа давлатлари кўришдики, сиёсий, ғоявий ва
ҳарбий таҳдидлар Шарқдан келаётган эди. Улар ўз маслакларини классик
реалистик назария орқали олдиндан кўрсатилганидек битта йўлда кўришмади.
Мамлакатлар ўз қизиқишларини қандай белгилашига қадриятлар, маданият ва
анъаналар кенг қамровли таъсир кўрсатади. Давлатларнинг қизиқишлари
нафақат уларнинг миллий қадрият ва анъаналари орқали, балки халқаро
нормалар ва қоидаларга биноан шаклланади. Бундан ташқари, ўзларининг
биринчи навбатдаги хавфсизликларини таъминлаш учун қайғуришлари
бўйича, турли давлатлар ўзларининг қизиқишларини турлича аниқлашади.
Ўхшаш маданият ва урф-одатларга эга мамлакатлар ўхшаш қизиқишларга эга
ҳисобланадилар. Демократик давлатларда бошқа демократик давлатлар билан
умумийликлар бор ва шу туфайли бир-бирлари билан зиддиятга бормайдилар.
Канадага АҚШ тажовузидан сақланиш учун ҳеч қандай иттифоққа қўшилиш
шарт эмас.
Шундай қилиб, статистик "реалист" назария асосида қилинган
тахминлар тарих мобайнида тасдиқланиб келган. Шунга қарамай, ушбу модел
қандай қилиб Совуқ урушдан кейинги жаҳон сиёсати Совуқ урушгача ва
Совуқ уруш давридаги глобал сиёсатдан фарқ қилганлигини тушунишга ёрдам
беролмайди. Бироқ, шуниси аниқки, тафовутлар мавжуд ва давлатлар бир
тарихий даврдан бошқасига ўтганда ўз манфаатлари ортидан турлича
эргашадилар. Совуқ урушдан кейинги даврдаги жаҳонда мамлакатлар ўз
манфаатларини цивилизация ўлароқ аниқлайдилар. Улар ўзларига маданий
ўхшаш ёки бир хил бўлган давлатлар билан иттифоққа бирлашадилар ёки
ҳамкорлик қиладилар ва кўп ҳолларда бошқа маданиятга эга давлатлар билан
зиддиятга киришадилар. Давлатлар хатарларни бошқа мамлакатларнинг
мақсад-муддаолари асосида аниқлайдилар ва ушбу муддаолар ҳамда уларнинг
рўёбга чиқиш усуллари - кучли даражада маданий идрок этиш туфайли
шаклланади. Ижтимоий ва сиёсий арбоблар ўзлари тушунадиган кишилардан
хавф кутишга мойил эмаслар, балки уларга тил, дин, қадриятлар, одатлар ва
маданият умумий бўлгани туфайли ишонадилар. Арбоблар маданияти ўзгача
бўлган жамиятлардан ташкил топган давлатлардан кўпроқ хавф кутишга
мойилдирлар, шу сабабли уларга ишонмайдилар ва уларни тушунмайдилар.
Бугунги кунда марксист-ленинистик Совет Иттифоқи энди эркин дунёга хавф
сола олмайди ва АҚШ ҳам коммунистик дунё учун жавоб таҳдиди
кўрсатмайди, иккала дунёнинг ҳам
давлатлари бошқа бегона маданият жамиятларидан хавф кутишади.
Давлатлар дунё ишларида асосий иштирокчи бўлиб қолаётган бир
пайтда, улар жиддийлик, функциялар ва куч йўқотишларига дуч келмоқдалар.
Энди халқаро институтлар ҳукм қилиш ҳуқуқига ва давлатларнинг ўз
ҳудудларида қилаётган ишларига чек қўйишга ҳақли. Баъзи ҳолатларда,
хусусан, Европада, халқаро институтлар илгари давлатлар томонидан
бажариладиган муҳим функцияларни ўз зиммаларига олишди ва бевосита
фуқароларнинг ўзига бевосита ишлайдиган кучли халқаро бюрократиялар
яратилди. Дунё миқёсида штатлар ҳукуматлари субстанциялар, минтақавий,
вилоят ва маҳаллий сиёсий субъектларга ўтиш орқали ҳокимиятни йўқотиш
тенденциясига эга. Кўпгина давлатларда, шу жумладан, ривожланган
мамлакатларда, минтақавий ҳаракатлар муҳим автономия ёки ажралишни
тарғиб қилади. Штатлар ҳукуматлари мамлакатларида ва ундан ташқарида пул
оқимларини бошқариш қобилиятини сезиларли даражада йўқотдилар ва
ғоялар, технологиялар, товарлар ва одамлар оқимини назорат қилишда
қийинчиликларга дуч келмоқдалар. Қисқаси, давлат чегаралари тобора кўпроқ
ўтиб борадиган бўлди. Ушбу барча воқеалар кўпчиликка аста-секин “билярд
тўпи” давлатининг аста-секин тугашини кўришга олиб келди, бу ҳолат 1648
йил Вестфалия келишувидан бери ва одатий, мураккаб, кўп қиррали халқаро
тартиб пайдо бўлганидан бери одатий ҳол бўлиб келган. Ўрта асрлар даврига
ўхшаш.
Do'stlaringiz bilan baham: |
