|
Жадвал 10.3
Мусулмон ва христиан давлатлари милитаризми
Ўртача куч нисбати
Ўртача ҳарбий нисбати
Мусулмон давлатлари (n=25) 11.8
17.7
Бошқа давлатлар (n=112)
7.1
12.3
Христиан давлатлари (n=57)
5.8
8.2
Бошқа давлатлар (n=80)
9.5
16.9
Шунингдек мусулмон давлатларга халқаро инқирозларда зўравонликка
интилишга мойиллик мавжуд; масалан, 1928 йилдан 1979 йилгача бўлган давр
оралиғида мусулмон мамлакатлар аралашган 142 та инқироздан 76 тасини ҳал
қилишда улар куч ишлатишган. 25 ҳолатда куч ишлатиш инқирозий вазиятни ҳал
қилишнинг асосий воситаси бўлган; 51 ҳолатда мусулмон мамлакатлар зўравонликни
қўшимча чора сифатида қўллашган. Мусулмон давлатлари зўравонликдан
фойдаланганларида, унинг даражаси ўта юқори бўлган; 41% ҳолатларда улар тўлиқ
кўламли уруш олиб борганлар ва яна 38% вазиятда йирик тўқнашувларга
киришганлар. Мусулмон давлатлар бу мамлакатлар иштирок этган инқирозларнинг
53,5% ида зўравонликдан фойдаланган бўлсалар, Бирлашган қироллик фақатгина
11,5% ҳолатларда, АҚШ 17,9% ва Совет Иттифоқи 28,5% ҳолатлардагина куч
ишлатган. Қудратли давлатлар ўртасида фақатгина Хитойда мусулмон
мамлакатларига қараганда кўпроқ куч ишлатиб, ўз низоларини ҳал қилишга
мойиллик мавжуд: у 76,9% инқирозларда куч ишлатган. Мусулмон жангарилиги ва
инқирозларни ҳал этишда куч ишлатишга мойиллик йигирманчи аср воқелиги
ҳисобланади ва буни на мусулмонлар, ва на мусулмон бўлмаганлар рад эта оладилар.
Сабаблар: Тарих, Демография, Сиёсат
Йигирманчи аср охирида бўлиниш чизиғидаги урушлар (турли тамаддунларга
мансуб этник гурухлар ўртасидаги урушлар) нинг авж олиши ва бундай можароларда
мусулмонларнинг етакчи рол ўйнашларига қандай омиллар сабаб бўлди?
Биринчидан, бу урушлар тарихда ўз илдизларига эга. Илгари турли тамаддунлар
ўртасида вақти-вақти билан бўлиниш чизиғидаги босқинчилик ҳаракатлари содир
бўлган ва ҳозирда ўтмиш воқеалари тўғрисидаги хотиралар мавжуд бўлиб, улар ўз
навбатида ихтилофга учраган ҳар икки томонда қўрқув ва ишончсизлик ҳиссини
келтириб чиқарди. Ҳиндистон ярим оролидаги Мусулмонлар ва индуслар, Шимолий
Кавказдаги руслар ва кавказликлар, Кавказ ортидаги арманлар ва турклар,
Фаластиндаги араблар ва яҳудийлар, Болқондаги католиклар, мусулмонлар ва
православлар, Болқондан тортиб Ўрта Осиёгача бўлган ҳудудлардаги руслар ва
турклар, Шри-Ланкадаги тамил ва сингаллар, Африка бўйлаб тарқалган араблар ва
қора танлилар: буларнинг барчаси асрлар давомида ишончсизлик ва зўравонликда
ҳаёт кечирган халқларнинг ўзаро муносабатларига мисол бўла олади. Можаролардан
тарихий мерос қолган бўлиб, ундан керакли шахслар ўз манфаатлари доирасида
фойдаланадилар. Бундай муносабатларда тарих қайта жонланиб, қўрқув уйғотади.
Аммо гоҳ тинчиб, гоҳ қайта авж олган хунрезликлар тарихи нима учун
йигирманчи аср охирига келиб зўравонликлар қайта бошланганини тушунтириб
беролмайди. Ахир кўпчилик таъкидлаганидек, серблар, хорватлар ва мусулмонлар
бир неча ўн йиллар давомида Югославияда тинч-фаровон ҳаёт кечириб келди.
Мусулмонлар ва индуслар Ҳиндистонда бир-бирлари билан тинч-тотув яшади. Совет
Иттифоқида кўплаб этник ва диний гуруҳлар ҳукумат томонидан амалга оширилган
истисноли ҳолатларни айтмаганда, биргаликда яшаб келди. Тамил ва сингаллар ҳам
тропик жаннат дея тез-тез тилга олинадиган оролда тотувликда яшашган. Тарих бу
каби осойишта муносабатларнинг узоқ вақт давом этишига тўсқинлик қилмади ва шу
сабабдан тарих тинчликнинг бузилишини ўз-ўзидан тушунтириб беролмайди.
Йигирманчи асрнинг охирги ўн йиллигида бу жараёнга бошқа омиллар таъсир
кўрсатган бўлиши керак.
Демографиядаги мувозанатнинг бузилиши шундай омиллардан бири эди. Бир
гурухнинг сон жиҳатидан ортиши, бошқа гурухларга сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий
босим ўтказилиши билан бир қаторда, қарама-қарши таъсирларни ҳам келтириб
чиқаради. Бундан ҳам муҳими, мазкур ҳолат кам сонли гуруҳларга нисбатан ҳарбий
босим ўтказилишига олиб келади. 1970 йиллар бошида Маронит насронийларига
нисбатан шиа аҳолисининг кўпайиб кетиши Ливандаги 30 йиллик конституциявий
хукуматнинг қулашига сабаб бўлган асосий омиллардан бири эди. Гари Фуллернинг
таъкидлашича, Шри-Ланкада 1970 йилдаги сингал миллатчилар қўзғолони ҳамда
1980 йиллар охиридаги тамиллар исёни авж олган давр айнан ўн бешдан йигирма тўрт
ёшгача бўлган ёшлар икки этник гуруҳлар аҳолисининг 20 фоизидан ортиғини
ташкил этган йилларга тўғри келади
27
(10.1. жадвалга қаранг). Шри-Ланкадаги АҚШ
дипломатларидан бирининг айтишича, сингал қўзғoлончиларининг ёши деярли
йигирма тўртдан ошмаган, “Тамил йўлбарслари” таркиби эса, айтишларича, “болалар
армиясидан ташкил топгани”, уларнинг сафларида "ўн бир ёшга ҳам тўлмаган
болалар ва қизлар" бўлгани ҳамда қурбонлар орасида “аксарият ўсмирлар ва бир
қанча вояга етган ёшлар” бўлганлиги билан ўзига хос эди. The Economist
нинг
таъкидлашича, “Йўлбарслар” “вояга етмаганлар уруши” ни оли бораётган эдилар.
28
Худди шу тарзда, жанубдаги руслар ва мусулмонлар ўртасидаги бўлиниш чизиғидаги
урушлар ҳам аҳоли сонининг ўсишидаги кескин фарқ сабабли авж олди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
