Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ ВА ДЕМОКРАТИЯ 
1970-1980-йиллар давомида ўттиздан зиёд мамлакат авторитардан 
демократик сиёсий тизимларга ўтди. Бундай ўзгаришнинг бир неча сабаблари 
мавжуд. Иқтисодий ривожланиш, шубҳасиз, бу сиёсий ўзгаришларни 
келтириб чиқарувчи асосий омил бўлди.Бундан ташқари, Америка Қўшма 
Штатлари, йирик Ғарбий Европа кучлари ва халқаро институтлар сиёсати 
ҳамда ҳаракати Испания ва Португалия, кўплаб лотин Америкаси 
мамлакатлари, Филиппин, Жанубий Корея ва Шарқий Европага демократияни 
олиб келишга ёрдам берди. Христиан ва Ғарб таъсирлари кучли бўлган 
мамлакатларда демократлаштириш энг муваффақиятли бўлди. Янги 
демократик режимлар асосан католик ёки протестант бўлган Жанубий ва 
Марказий Европа мамлакатларида барқарорликка эришди, аммо Лотин 
Америкаси мамлакатларида бу кўрсаткич камроқ эди. Шарқий Осиёда, 
Католик ва Америка таъсир ўтказган Филиппин 1980 йилда демократияга 
қайтди, айнан шу пайтда Христиан раҳбарлари Жанубий Корея ва Тайванда 
демократия 
томон 
ҳаракатини 
тарғиб 
этишаётган 
эди. 
Илгари 
таъкидланганидек, собиқ Совет Иттифоқида Болтиқбўйи республикалари 
демократияни 
муваффақиятли 
барқарорлаштирмоқда; 
православ 
республикаларида демократиянинг даражаси ва барқарорлиги сезиларли 
даражада фарқ қилади ва ноаниқ; мусулмон республикаларида демократик 
ҳолатлар мудҳишдир. 1990-йилларда, Африка ва Кубадан ташқари, Ғарб 
таъсири мавжуд бўлган ёки насроний бўлган инсонларга турмушга чиққан 

---

халқлар мамлакатларида демократияга ўтиш кузатилган. Бундан Куба 
мустасно. 
Бу ўзгаришлар ва Совет Иттифоқи қулаши ғарбда вужудга келган, 
айниқса, Америка Қўшма Штатларида, бир глобал демократик инқилоб давом 
этмоқда деган фикр мавжуд эди. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Ғарб 
қарашлари ва Ғарбнинг сиёсий демократия шакллари бутун дунёга кенг 
тарқалган эди.
Демак, демократиянинг тарқалишини тарғиб қилиш ғарбликлар учун 
юксак устувор мақсадга айланди. Бу 1990 йил апрел ойидаги Давлат котиби 
Жеймс Бейкер "сақлаш ортида демократия ётади", - деб эълон қилиши билан 
Буш маъмурияти томонидан тасдиқланган. Совуқ урушдан кейинги дунё учун 
"Президент Буш демократияни тарғиб қилиш ва уни мустаҳкамлаш учун 
бизнинг янги миссиямизни белгилаб берди. "1992 йилги кампаниясида Билл 
Клинтон бир неча бор демократияни тарғиб қилиш Клинтон маъмуриятининг 
устувор йўналиши бўлишини ва демократлаштириш бутун бир йирик 
кампания нутқини бағишлаган ягона ташқи сиёсат мавзуси эканлигини айтди. 
Бир марта офисида у демократия, миллий инъом учун молиялаштиришнинг 
учдан икки қисми ортишини тавсия қилди; унинг миллий хавфсизлик бўйича 
ёрдамчиси Клинтон ташқи сиёсатининг Асосий мавзусини "демократияни 
кенгайтириш" деб атади; мудофаа вазири демократияни тўртта асосий 
мақсадларимиздан бири сифатида таъкидлаб ўтди ва бу мақсадга эришиш 
учун ўз бўлимида катта лавозим яратишга ҳаракат қилди. Камроқ даражада, 
камроқ аниқ йўллар билан инсон ҳуқуқлари ва демократияни тарғиб қилиш 
Европа давлатларининг ташқи сиёсатида ва Ғарб назоратидаги халқаро 
иқтисодий институтлар томонидан ривожланаётган мамлакатларга кредитлар 
ва грантлар учун ишлатиладиган мезонларда муҳим рол ўйнади. Бу 
мақсадларга эришиш учун Европа ва Американинг 1995 йилдаги саъй-
ҳаракатлари чекланган муваффақият билан кифояланди. Деярли барча 
Ғарблик бўлмаган цивилизациялар Ғарбнинг бу босимига чидамли эди. Улар 
ҳинду, православ, африкалик, ҳатто Лотин Америкаси мамлакатларини ҳам ўз 
ичига олган. Ғарбни демократлаштириш ҳаракатларига энг катта қаршилик эса 
Ислом ва Осиёдан келиб чиққан. 
Бу қарама-қаршилик Ислом қайта тикланишига ва Осиё розилигида 
мужассам бўлган кенг ҳаракатларда илдиз отган эди. 
Америка Қўшма Штатларининг Осиё туфайли муваффақиятизликлари, 
асосан, Осиё ҳукуматларининг иқтисодий бойлиги ва ўзига ишончи ортиб 
боришидан келиб чиқди. Осиё публицистлари эски қарамлик ва тобелик даври 
ўтмишда қолганлиги ва 1940-йилларда дунё иқтисодий маҳсулотининг 
ярмини ишлаб чиқарган, Бирлашган Миллатлар Ташкилотида ҳукмрон бўлган 
ва инсон ҳуқуқлари бўйича Умумжаҳон Декларациясини ёзган Ғарб тарих 

---

ичра ғойиб бўлганини қайта-қайта эслатди. Бир Сингапур расмий вакили шуни 
таъкидлайдики, “Осиёда инсон ҳуқуқларини тарғиб қилиш ҳаракатлари Совуқ 
урушдан кейинги дунёда кучларнинг турлича тақсимланишига олиб келди... 
Шарқий ва Жануби-шарқий Осиё устидан ғарбий бошқарув кескин камайди”. 
Америка Қўшма Штатлари ва Шимолий Корея ўртасидаги ядровий 
масалалар бўйича келишув тегишли равишда "келишилган таслим бўлиш" деб 
аталиши мумкин бўлса-да, АҚШ ва Хитой бошқа Осиё кучлари билан инсон 
ҳуқуқлари масаласида сўзсиз таслим бўлди. Гарчи бу инсон ҳуқуқлари 
соҳасида кутилмаган бўлса-да, Хитойга кутилган миллат муносабатларини 
инкор қилиш билан таҳдид қилингандан сўнг Клинтон маъмурияти давлат 
котиби Пекинда камситилиши ҳамда “шунчаки” инкор қилинишига гувоҳ 
бўлди ва бунга жавобан аввалги тузумидан воз кечиб, МФНни инсон 
ҳуқуқлари муносабатларидан алоҳида тармоққа ажратиб қўйди. 
Хитой, ўз навбатида, бу заифлик намойишига Клинтон маъмурияти 
қаршилик қилган ҳаракатларни давом еттириш ва кучайтириш орқали 
муносабат билдирди. Маъмурият Сингапур билан америкалик киши 
муносабатларида ҳамда Индонезиянинг Шарқий Тиморда репрессив 
зўравонлигига қарши тутган йўли сингари ҳаракат қилди. Осиё тузумларининг 
Ғарб инсон ҳуқуқлари босимларига қарши тура олиш қобилияти бир неча 
омиллар билан мустаҳкамланган. Америка ва Европа бизнеслари ўз 
савдоларини қандай қилиб кенгайтириш ва инвестиция қилишни ўйлаб 
ҳавотирга тушиб қолишди ва натижада ўз ҳукуматларини улар билан 
иқтисодий алоқаларни бузмайдиган кучли босим томон йўналтирди. Бундан 
ташқари, Осиё давлатлари бундай босимни уларнинг суверенитетига путур 
етказадиган восита сифатида кўришган ва муаммолар пайдо бўладиган бўлса, 
бир-бирларини қўллаб-қувватлашган. Хитойга инвестиция киритган Тайван, 
Япония ва Гонгконг бизнесменлари Хитойнинг Америка Қўшма Штатлари 
олдидидаги МФН имтиёзларига қизиқиш билдирган. Япония ҳукумати 
Америка инсон ҳуқуқлари сиёсатидан узоқлашди: биз "Инсон ҳуқуқларининг 
мавҳум тушунчалари" Хитой билан муносабатларимизга таъсир қилишига 
рухсат бермаймиз. Бош вазир Киичи Миязава Тианнанмен майдонидан узоқда 
эмас эди. АСЕАН мамлакатлари Мянма учун босим қўллашни хоҳламаган эди 
ва унинг ўрнига, 1994 йилда Европа Иттифоқида бир матбуот котиби уларнинг 
сиёсати "жуда муваффақиятли бўлмаган" ҳамда улар Мянмага нисбатан 
АСЕАН муносабатларини қабул қилишлари лозим, деб таъкидлаганда 
учрашувга уларнинг ҳарбий хунталари келди. Бундан ташқари, уларнинг ўсиб 
бораётган иқтисодий қудрати Малайзия ва Индонезия каби давлатларга 
уларни танқид қилувчи мамлакатлар ва фирмаларга "тескари шартлар"ни 
қўллашга рухсат берди. 

---

Умуман, Осиё мамлакатларининг ўсиб бораётган иқтисодий қудрати 
инсон ҳуқуқлари ва демократия сингари Ғарб таҳдидларига қарши иммунитет 
ҳосил қилмоқда. Ричард Никсон 1994 йилда шундай дейди "Бугунги кунда 
Хитойнинг иқтисодий кучи АҚШнинг инсон ҳуқуқлари ҳақида гапларини 
аҳамиятсизга айлантириб қўйди. Ўн йил ичида улар янада аҳамиятсиз ва 
кулгили бўлиб қолади”. 
Қуролланишга қарши ҳаракатларни кенгайтириш бўйича келишувга 
таққослаганда БМТда инсон ҳуқуқлари ва демократияни тарғиб қилиш 
ҳаракатлари беҳуда кетди. Ироқни айблаш каби бир неча мустасно ҳолатларни 
ҳисобга олганда инсон ҳуқуқлари резолюциялари доимо БМТ овоз бериш 
жараёнларида мағлубиятга учради. Бир неча лотин мамлакатларидан ташқари 
бошқа ҳукуматлар кўпчилик “Инсон ҳуқуқлари империализми” деб атавчи 
ҳаракатларни тарғиб қилишни хоҳлашмасди. Масалан, 1990 йилда Швеция 
йигирмата Ғарбий миллатлар номидан Мянмадаги ҳарбий тузумни 
йўқламайдиган қонунни тақдим қилди, аммо Осиё ва бошқа мамлакатлардан 
қаршиликларга дуч келди. Инсон ҳуқуқларини поймол қилганлиги учун 
Эронни айбловчи резолюциялар ҳам муваффақиятсизликка учради, 1990 
йилдан бошлаб нақ беш йил давомида Хитой Осиё кўмагини Ғарб 
ҳомийлигидаги резолюцияларга қарши курашиш учун сафарбар қила олар эди. 
Ҳиндистонга дўстона муносабатда бўлган мамлакатлар унга қарши 
бирлашишди, аммо Покистонни келишувни бекор қилишга кўндирган икки 
энг яқин шериклари, Хитой ва Эрон ҳам худди шундай йўл тутди. Кашмирдаги 
Ҳинд шафқатсизлигини қоралашда муваффақиятсизликка учрагандан сўнг, 
иқтисодчи шуни таъкидладики, БМТ Инсон ҳуқуқлари Комиссияси “ҳеч 
қандай қаршиликсиз” тасдиқлади. Бошқа мамлакатлар ҳам қотилликдан 
жазосиз қолишмоқда: Туркия, Индонезия, Колумбия ва Алгерия каби 
давлатлар танқиддан қутулиб қолишди. Шу сабабли ҳам Комиссия, аслида, 
яратувчилари бошқа мақсадда яратишган, аммо ўша пайтда зулм ва 
қотилликлар билан шуғулланувчи ҳукуматларга ёрдам қўлини чўзмоқда”. 
Ғарб ва бошқа цивилизациялар ўртасидаги фарқлар ҳамда Ғарбнинг чекланган 
ўз мақсадларига эришиш қобилияти 1993 йил июн ойида Венада Инсон 
Ҳуқуқлари БМТ жаҳон конференциясида очиқ-ойдин ошкора қилинди. Бир 
томонда Европа ва Шимолий Америка мамлакатлари, бошқа томонда эса 
тахминан элликта Ғарблик бўлмаган давлатлар, Лотин Америкаси мамлакати 
(Куба) ҳукуматини ўз ичига олган 15 та энг фаол аъзолар, Буддист Мамлакат 
(Мянма), ўзгарувчан сиёсий идеологияга эга бўлган тўртта Конфуций 
мамлакатлари, иқтисодий тизимлар, ривожланиш даражалари (Сингапур, 
Ветнам, Шимолий Корея ва Хитой) ва тўққизта мусулмон мамлакатлар 
(Малайзия, Индонезия, Покистон, Эрон, Ироқ, Сурия, Яман, Судан ва Ливия). 
Бу каби Осиё-Ислом гуруҳлари ташаббуси Хитой, Сурия ва Эрондан келиб 
чиққан. Бу иккала гуруҳлар ўртасида Кубадан ташқари, Лотин Америкаси 

---

мамлакатлари Ғарб, Африка ва Анъанавий мамлакатларни (Ғарб фикрларига 
кўпинча қарши чиқишса ҳам) кўпроқ қўллаб-қувватлаган. Давлатлар ўртасида 
цивилизация йўналишлари бўйича бўлинган масалалар қуйидагиларни ўз 
ичига олади: инсон ҳуқуқларига нисбатан умуминсонийлик ва маданий 
релативизм; иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқларнинг, шу жумладан, 
ривожланиш ва сиёсий ҳамда фуқаролик ҳуқуқларининг нисбий устуворлиги; 
иқтисодий ёрдамга нисбатан сиёсий асослилик; Бирлашган Миллатлар 
Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссари лавозимининг жорий 
қилиниши; инсон ҳуқуқлари бўйича нодавлат ташкилотларининг бир вақтнинг 
ўзида Вена шаҳрида бўлиб ўтадиган ҳукумат конференциясида иштирок 
этишига имкон бериш даражаси; конференция томонидан тасдиқланиши керак 
бўлган муайян ҳуқуқлар; ва Далай Ламанинг конференцияда иштирок этишига 
рухсат берилиши керакми ёки Боснияда инсон ҳуқуқларининг бузилиши аниқ 
қораланиши керакми каби бир қанча масалалар. Ушбу масалаларда Ғарб 
мамлакатлари ва Осиё Ислом блоки ўртасида катта фарқлар мавжуд эди. Вена 
конференциясидан икки ой олдин Осиё мамлакатлари Бангкокда учрашдилар 
ва инсон ҳуқуқлари "миллий ва минтақавий ўзига хосликлар ва турли тарихий 
диний ва маданий келиб чиқишлар нуқтаи назаридан" кўриб чиқилиши 
кераклиги таъкидланган декларацияни қабул қилдилар, инсон ҳуқуқлари 
мониторинги давлат суверенитети бузилганлиги ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя 
қилишда иқтисодий ёрдам кўрсатиш ривожланиш ҳуқуқига зид эди. Ушбу ва 
бошқа масалалар бўйича фарқлар шунчалик катта эдики, май ойининг бошида 
Женевада бўлиб ўтган Вена конференсиясига тайёргарлик йиғилишида ишлаб 
чиқарилган деярли барча ҳужжатлар қавс ичида бўлиб, бир ёки бир нечта 
давлатларнинг зиддиятларини кўрсатди. Ғарб халқлари Вена учун жуда яхши 
тайёргарлик кўришган, конференцияда улар сони жуда кўп бўлган ва уларнинг 
муҳокамалари пайтида уларга рақибларига қараганда кўпроқ имтиёзлар 
берилган. Натижада, аёллар ҳуқуқларини қатъий қўллаб-қувватлашдан 
ташқари, конференция томонидан қабул қилинган декларация минимал 
бўлган эди. Бу, инсон ҳуқуқлари ҳимоячиларидан бири кузатганидек, "нотўғри 
ва қарама-қарши" ҳужжат бўлиб, Осиё-Ислом коалициясининг ғалабаси ва 
Ғарб учун мағлубиятни англатар эди. Вена декларациясида сўз, матбуот, 
йиғилиш ва диний эркинлик ҳуқуқлари аниқ тасдиқланмаган ва шунинг учун 
кўп жиҳатдан Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 1948 йилда қабул қилган 
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидан кўра заифроқ бўлган. Ушбу 
ўзгариш Ғарб кучларининг пасайишини акс эттирди. "1945 йилдаги инсон 
ҳуқуқлари бўйича халқаро режим", - дея таъкидлайди америкалик ҳуқуқ 
ҳиҳимоячиси, - энди мавжуд эмас”. Америка гегемонлиги емирилди. Ҳаттоки 
Европа 1992 йилдаги воқеалар билан ҳам яриморолдан кичкина бўлиб қолди. 
Ҳозирги кунда дунё Ғарб билан бир қаторда Араб, Осиё ва африкаликларники 
ҳамдир. Бугунги кунда Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва халқаро 
шартномалар, Иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврга қараганда, 

---

сайёрамизнинг кўп қисми учун камроқ аҳамиятга эга. Ғарбнинг Осиёлик 
танқидчиси шунга ўхшаш қарашларга эга эди: "Умумжаҳон декларацияси 
1948 йилда қабул қилинганидан бери биринчи марта яҳудий-насронийлик ва 
табиий ҳуқуқ анъаналарига тўла амал қилмаган давлатлар биринчи ўринда 
туради. Ушбу мисли кўрилмаган вазият инсон ҳуқуқлари бўйича янги халқаро 
сиёсатни белгилаб беради. Шунингдек у, можаро келиб чиқиш сабабларини 
кўпайтиради ҳам.(18) Вена конференциясидаги "катта ғолиб", бошқа бир 
кузатувчининг изоҳ беришича, "агар муваффақият бошқаларни йўлдан 
қочишга ундаш билан ўлчанадиган бўлса, аниқ Хитой бўлди". Пекин шунчаки 
ўз босимини атрофдагиларга ташлаб, бутун учрашув давомида ғолиб бўлишда 
давом этди. (19) Шунга қарамасдан Вена конференциясидагилар ичида 
танланган ва таниқли бўлган Ғарб бир неча ой ўтгач, Хитойга қарши муҳим 
бўлмаган ғалабани қўлга киритишга муваффақ бўлди. 2000 йил ёзги 
Олимпиада ўйинларини Пекин учун кафолатлаб қўйиш Хитой ҳукуматининг 
асосий мақсади бўлиб, унга эришиш учун жуда катта маблағ сарфлади. 
Хитойда Олимпиада тендери масалалари тўғрисида кенг тарғибот мавжуд эди 
ва жамоатчиликнинг умидлари катта эди; ҳукумат бошқа ҳукуматларни 
уларнинг олимпия бирлашмаларига босим ўтказиш учун ўзига оғдирди; ушбу 
компанияга Тайван ва Гонконг ҳам қўшилди. Бошқа томондан, Америка 
Қўшма Штатлари Конгресси, Европа Парламенти ва инсон ҳуқуқлари 
ташкилотлари Пекинни танлашга кескин қаршилик кўрсатишди. Гарчи 
Халқаро Олимпия Қўмитасида овоз бериш яширин овоз бериш орқали амалга 
оширилган бўлса ҳам, у аниқ цивилизация йўналиши бўйича ўтди. Дастлабки 
овоз беришда Африканинг кенг қўллаб-қувватлаши билан Пекин биринчи, 
Сидней иккинчи ўринда бўлди. Кейинги сайлов бюллетенларида, Истанбул 
четлаштирилгач, Конфуцийлик-Ислом алоқалари Пекинга жуда кўп овоз 
берди; Берлин ва Манчестер ҳам чиқариб юборилгач, уларнинг овозлари 
Сиднейга қараб кетди ва у тўртинчи сайловда ғалаба қозонди ва Хитойни 
камситиш мағлубият билан якунланди, бунда эса АҚШ кескин айбланди. 
"Америка ва Англия, - дея шарҳлади Ли Куан Ю, - Хитойни четлаштиришга 
муваффақ бўлди... Бунинг сабаби "инсон ҳуқуқлари" эди. Ҳақиқий сабаб эса 
сиёсий, Ғарбнинг сиёсий таъсирини кўрсатиш эди”. Шубҳасиз, дунёда кўп 
одамлар инсон ҳуқуқларидан кўра кўпроқ спортдан хабардор, лекин Ғарбнинг 
инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ ҳуқуқлари поймол этилгани сабабли Вена ва 
бошқа жойларда Ғарбнинг "ёпиқ" намойиши ҳам Ғарбнинг заифлигини 
эслатди. Нафақат Ғарбнинг таъсири камайтирилди, балки демократия 
парадокси Совуқ урушдан кейинги даврда демократияни илгари суриш учун 
Ғарб иродасини ҳам сусайтирди. Совуқ уруш даврида Ғарб ва АҚШ айниқса 
"дўстона золим" муаммосига дуч келдилар: Совуқ Урушда анти-
коммунистлик ва шу сабабдан фойдали шерик бўлган ҳарбий жунталар ва 
диктаторлар билан ҳамкорлик қилиш муаммолари. Бундай ҳамкорлик 
нотинчликка олиб келди ва баъзида ушбу режимлар инсон ҳуқуқларининг 

---

қўпол равишда бузилишига олиб келганидан ноқулайликлар юзага келди. 
Аммо ҳамкорликни ёмонлик даражаси камроқ деб қабул қилиш мумкин: бу 
ҳукуматлар одатда коммунистик режимларга қараганда анча камроқ 
репрессив бўлган ва улар камроқ даражада бардошли ҳамда Америка ва 
бошқаларнинг ташқи таъсирларига кўпроқ мойил бўлишлари кутилган эди. 
Агар муқобил душман ўта шафқатсиз бўлса нега энди камроқ шафқатсиз 
бўлган душман билан шерикчиликда ишламаслик керак? Совуқ урушдан 
кейинги дунёда дўстона кайфиятдаги душман ва нодўстона демократия 
ўртасидаги танлов янада қийин бўлиши мумкин. Ғарбнинг фикрича, 
демократик йўл билан сайланган ҳукуматлар ҳамкорлик қилади ва Ғарбга 
мойил бўлмаган Ғарбга қарашли бўлмаган жамиятларда сайлов рақобати 
ғарбга қарши миллатчилар ва фундаменталистларни ҳокимиятга келтириши 
мумкин. 1992 йилда Жазоир ҳарбий кучлари аралашуви билан "Ислом Нажот 
Фронти" (ФИС) фундаменталистик ташкилоти ғалаба қозониши керак бўлган 
сайловни бекор қилганида Ғарб тинчланди. 1995 ва 1996 йилларда 
сайловларда ғолиб чиққандан сўнг, Туркиядаги фундаменталистик 
фаровонлик партияси ва Ҳиндистондаги миллатчи "Ҳиндистон Халқ 
Партияси" (БЖП) ҳокимиятдан четлатилганида Ғарб ҳукуматлари ишончга 
сазовор бўлдилар. Бошқа томондан, Эрон ўз инқилоби доирасида ислом 
дунёсида қайсидир маънода энг демократик режимларга эга ва кўплаб араб 
мамлакатларида, шу жумладан Саудия Арабистонида ва Мисрда рақобатдош 
сайловлар уларнинг нодемократик собиқ сафдошларига қараганда Ғарб 
манфаатларига нисбатан унчалик ҳам хайрихоҳ бўлмаган ҳукуматларга олиб 
келади. Хитойда халқ томонидан сайланган ҳукумат энг миллатчи 
ҳукуматлардан бири бўлиши мумкин. Ғарб етакчилари ғарбга қарашли 
бўлмаган жамиятлардаги демократик жараёнларга кўпинча Ғарбга хайрихоҳ 
ҳукуматлар сабабчи бўлишини тушунишар экан, иккаласи ҳам бу сайловларга 
таъсир ўтказишга ҳаракат қилишади ва шу билан бирга ўша жамиятларда 
демократияни тарғиб қилиш иштиёқларини йўқотиб боришади.