Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

Ислом ва Ғарб 
Баъзи ғарбликлар, шунингдек президент Билл Клинтон, Ғарбнинг 
зўравон ислом экстремистларидан ташқари ислом билан ҳеч қандай 
муаммолари йўқ, дея таъкидлашади. Тарихнинг 1400 йили эса бунинг мутлақо 
тескарисини кўрсатади. Ислом ва христианлик (ҳам православ, ҳам католик) 
ўртасидаги муносабатлар доим қизғин бўлган. Ҳар бири бир-бири учун ўзгача 
бўлган. Либерал-демократия ва Маркс-Ленин таълимоти ўртасидаги XX аср 
ихтилофи ислом ва христианлик ўртасидаги давомий ва чуқур зиддиятли 
муносабатга солиштирганда ўткинчи ҳамда юзаки тарихий феноменга 
айланади. Баъзан, биргаликда тинч ҳаёт кечириш устун келган; кўпинча 

---

муносабатлар жадал рақобат ва «қайноқ» урушнинг турли даражаларигача 
етган. Уларнинг «тарихий динамикаси», Жон Эспозито шарҳлаганидек, «... 
кўпинча тортишувдаги икки жамиятни топиб, куч, ер ва жон учун бўлган 
ҳалокатли жангга қамраб олади»
7
. Асрлар оша икки дин тақдири ўта муҳим 
тўлқинлар, турғунлик ва тараққиёт изчиллигида гоҳ кўтарилиб, гоҳ пастлаб 
борди. 
VII аср бошидан то XIII аср ўрталаригача тайёрланган дастлабки Араб-
Ислом ҳаракати Шимолий Африка, Пиреней ярим ороли, Ўрта Шарқ, Эрон ва 
Ҳиндистоннинг шимолий қисмида ислом бошқарувига асос солди. 
Тахминан икки аср ичида ислом ва христианлик ўртасидаги бўлиниш 
чизиқлари турғунлашди. Сўнг XI асрнинг сўнгига келиб, христианлар Ўртаер 
денгизи ғарбий қисми устидан қайта назорат ўрнатдилар, Сицилия ва Толедо 
шаҳрини ишғол қилдилар. 1095 йилда христиан олами Салиб юришларини 
бошлади ва бир ярим аср давомида христиан ҳукмдорлари, 1291 йилда 
ўзларининг охирги таянчлари бўлган Акрани йўқотгунларига қадар, Муқаддас 
ер ҳамда Яқин Шарққа ёндош ерларда христианлик бошқарувини 
муваффақиятсизлик билан ўрнатишга ҳаракат қилдилар. Бу пайтда дунё 
саҳнасида Усмонли турклар пайдо бўлди. Дастлаб улар Византияни 
заифлаштирдилар, сўнг Шимолий Африка ҳамда Болқон ярим оролининг 
катта қисмини забт этдилар, 1453 йилда Константинополни ишғол қилдилар 
ва 1529 йилда Венани қамал қилиб олдилар. Бернард Люис таъкидлаганидек, 
«Мавританиянинг Испанияда илк жойлашувидан то Венанинг иккинчи 
маротаба турклар томонидан қамал қилинишигача, деярли минг йил давомида, 
Европа исломнинг мутассил таҳдиди остида эди»
8
. Ислом Ғарбнинг мавжуд 
бўлиш эҳтимоллигини шубҳа остига қўйган ягона цивилизация ҳисобланади. 
Бунинг устига, бу ҳодиса бир эмас, камида икки марта содир бўлган. 
XV асрга келиб, оқим ўзгара бошлади. Христианлар аста-секин Периней 
ярим оролини қайтариб олдилар ва 1492 йилда Гранада (Андалусия, 
7
John L. Esposito, 
The Islamic Threat: Myth or Reality 
(New York: Oxford University Press, 1992), p. 46.
 
8
Bernard Lewis, 
Islam and the West 
(New York: Oxford University Press, 1993), p. 13. 

---

Испания)да бу вазифани якунладилар. Ушбу пайтда Европанинг океан 
навигациясидаги 
қилган 
янгиликлари 
дастлаб 
португалияликларга, 
кейинчалик бошқа европаликларга, мусулмонлар марказларини айланиб ўтиб, 
Ҳинд океани ичига кириб бориш, ҳатто Хитойгача етиб боришга имкон 
яратди. Бир вақтнинг ўзида россияликлар икки асрлик татар-мўғул 
ҳукмронлигига якун ясадилар. Кейинчалик, 1683 йилда Усмонли турклар 
Венани қамал қилишда охирги қадамни қўйдилар. Уларнинг бу ердаги 
муваффақиятсизлиги Болқон ярим оролидаги Шарқ одамларининг Усмонли 
турклар ҳукмронлигидан ўзларини озод қилиш ҳаракатлари, Габсбург 
империясининг кенгайиши ҳамда русларнинг Қора денгиз ва Кавказ томонга 
сезиларли даражадаги ҳаракатларини қамраб олган давомий чекинишнинг 
бошланиш нуқтасини белгилаб берди. Тахминан бир аср давомида «Салиб 
юришлари оқими» «Европани касал одам»га айлантирди
9
. Биринчи Жаҳон 
урушининг сўнгида Буюк Британия, Франция ва Италия охирги зарбани 
бердилар ҳамда Турк Республикасидан ташқари Усмонли туркларга тегишли 
бўлган ерларда бевосита ва билвосита ўз ҳукмронликларини ўрнатдилар. 1920 
йилга келиб фақатгина тўрт мусулмон давлат – Туркия, Саудия Арабистони, 
Эрон ва Афғонистон мусулмон бўлмаган ҳукмронликнинг баъзи шаклларидан 
озод бўлиб қолган эди. Ўз ўрнида, 1920–30 йилларда секинлик билан Ғарбий 
мустамлакачилик чекина бошлади ва бу ҳаракат Иккинчи Жаҳон уруши 
оқибатида сезиларли даражада тезлашди. Совет Иттифоқининг қулаши 
янгидан-янги мусулмон жамиятларига мустақиллик олиб келди. Статистика 
маълумотларига кўра, 1757–1919 йиллар оралиғида мусулмонларга тегишли 
ҳудудларнинг мусулмон бўлмаган ҳукуматлар томонидан эгалланишининг 92 
ҳолати юз берди. 1995 йилгача бу ҳудудларнинг 69 таси яна бир бор 
мусулмонлар ҳукмронлиги остида бўлди ва тахминан 45 та мустақил 
давлатлар аҳолисининг кўп қисми мусулмонлардан ташкил топган эди. Бу 
ўзгарувчи муносабатларнинг зўравон табиати шунда акс этадики, 1820–1929 
9
Esposito,