Alimentar kasalliklar

Ikkilamchi alimentar kasalliklar organizmadagi har xil vazifalarning buzulishi natijasidir:

1. Ovqat xazm qilishning buzilishi.

2.Ovqat singdirishning buzilishi.

3 So’rilishining buzilishi.

4. Ovqat moddalarining xazm qilinishi.

Yuqorida aytib o‘tilgan jarayonlarning buzilishi quyidagilar natijasida bo‘lishi mumkin:

1. Ovqat xazm qilish sistemasi kasalliklarida (oshqozon, ichak, o‘t chiqarish yo‘llari).

2. Surunkali yuqumli kasalliklarda, moddalarning kuchli parchalanish kuyish va teriotoksikoz kasalliklarida.

3. Kasb kasalliklari natijasida, moddalar almashinuvining buzilishi.

4. Enzimopatiyalar.

Ovqat xazm qilish sistemasi kasalliklari, ovqatni xazm qilish, singdirish, so’rilish va barcha ovqatli moddalarni to‘liq o‘zlashtirishga ta’sir qiladi. Masalan: karbonsuvlarni to‘liq o‘zlashtirish uchun ular avvalo ichaklarda monosaharidlargacha parchalanadi. Oshqozon osti bezining ishlab chiqaradigan diastaza fermentining hosil bo‘lishi va chiqarilishining buzilishida va polisaharidlarni monosaxaridlargacha parchalay olmaydi natijada karbonsuvlarning so‘rilishi sodir bo‘lmaydi. Bu ham oshqozon osti bezining atsinoz to‘qimalarining jarohatlanishi (pankreatit) va uning shirasini chiqaruvchi kanalning jarohatlanishidan tosh o‘sma yuzaga keladi.

Ingichka ichak epitelii qavatining jarohatlanishi yuqumli va zaharli agentlar va vitamin «A» tanqisligi natijasida vujudga keladi, natijada oqsil va yog‘larning so‘rilishini sekinlashtiradi.

Oshqozon va ichakning sekret va motor vazifasini buzilishi oqsillarning aminokislotalargacha parchalanishining, oqsillarni gidrolizlanish tezligini va ovqat massalarini ichakdagi harakatini izdan chiqaradi.

Kasbga oid kasalliklarda zaharli moddalar ta’sirida ayrim fermentlarning jadalligi sekinlashadi.

Organizmga  oqsillar  kam  qabul  qilinganda  o’sishning  va  rivojlanishning   sekinlashishi,  tana  og’irligining kamayishi, garmon, antitelalar hosil bo’lishining  buzilishi, fermentativ jarayonlarining  yomonlashuvi,  organizmning  turli  infeksiyalarga  va  tashqi  muhit  omillarining  ta‘siriga  qarshi  kurashish qobiliyatini pasayishi kam  quvvatlilik va ish qobiliyatining pasayishi kuzatiladi.  
Organizmga  oqsil  moddalar  kunlik  me‘yordan  kam  tushganida  kvashiorkor  kasalligikelib chiqishi  mumkin,  bu  kasallik  ko’proq  ko’krak  yoshidagi  bolalarda  uchraydi,   oqsillar  umuman  organizmga  tushmagan  taqdirda  marazm  (yunoncha  marasmos-darmonsizlik,  oqsil  energiyasi  tanqisligi va o’limga sabab bo’ladi) kasalligi kelib  chiqadi.  Ovqat bilan oqsil moddalar keragidan ko’p qabul qilinganda, oshqozon ichak yo’lida bijg’ish,achish  jarayonlari  kuchayib,  u  erda  kasallik  tarqatuvchi   mikroorganizmlarning  yashashiga  sharoit yaratiladi.  

Yog’lar  ko’p  miqdorda  iste‘mol  qilinganda,  semirib  ketish  va  organizm  uchun

befarq  bo’lmagan  yog’  kislotalarining  yetarlicha  oksidlanmasligi  natijasida  hosil

bo’ladigan  oraliq  moddalarning  (atseton  birikmalari)  to’planishiga  olib  keladi.  Bu

esa  organizmda  kislotali  muhitni  vujudga keltiradi va qon ishlab chiqarish jarayonini

ishdan chiqaradi.  

Ovqat  tarkibida  karbonsuvlarning  miqdori  ortib  ketganda  tana  
og’irligining  ortib  ketishi,  oshqozon  ichak  yo’lida  ovqatli  
moddalarning  to’planib  qolishiga,  oshqozon  va  ichak  shiralari  bilan  
yetarlicha  ishlanmasligi  va  natijada  ovqat  xazm  qilish  jarayoning  
izdan  chiqishiga  sabab  bo’ladi.  Shu  bilan  birga  karbonsuvlar  
miqdorining  kamayib  ketishi  gipoglikemiyaning  kelib  chiqishiga,  
ya‘ni  kam  quvvatlik,  uyquga  moyillik,  xotiraning  pasayishi,  bosh  
og’rishi  kabilar  bilan  ifodalanadi.  Karbonsuvlarning  yetarlicha

yetishmasligi organizmda o’simlikga oid ozuqali moddalar tarkibidagi  

vitaminlar va mineral moddalarning kamayib ketishi bilan ham kuzatiladi.

Odam qonidagi glyukoza  (qand)  miqdorining  me‘yordan  kamayishi  gipoglikemiyaga  (me‘yor  3,58-6,05  mmol/l),  odam  qonidagi  glyukoza  (qand)  miqdorining  me‘yordan  oshib   ketishi  esa  giperglikemiyaga  olib  keladi.  

Bunga qandli diabet kiradi.  
Vitaminlar  va  mineral  moddalarning  ko’p  yoki  kam  iste‘mol  qilinishidan  kelib

chiqadigan  kasalliklar hammamizga ayon.  

Vitamin  S  ozuqali  moddalar  bilan  organizmga  kam  qabul  
qilinganda  Singa  kasalligi  sababchi  bo’ladi,  ya‘ni  terida  mayda- 
mayda  qon  quyilishi  va  ichak  bo’shliqlariga  qon  quyilishi,  
milklarning  yallig’lanib  undan  qon  oqishi,  tishlarning  tushib  ketishi,  
mushaklarning bo’shashib ketishi kuzatiladi.               

Vitamin  B1  asab  sistemasi  faoliyati  uchun  axamiyati  katta.  

Uning yetishmasligidan beri-beri kasalligi vujudga kelib, og’ir polinevrit holatini yuzaga keltiradi.  
Vitamin  B2 fermentlar  tarkibiga kirib, biologik  oksidlanish  jarayonida, to’qimalarning

nafas  olishida,  gemoglabin  sintezida  asab,

yurak-tomir,  ovqat  xazm  qilish  sistemalarining  ishini  
boshqaradi.  Uning  asosiy  vazifasi  ko’rish  organining  vazifasini  boshqarib,  rang  va yorug’ni  ajratishga  imkon  yaratadi.  
Yetishmagan  taqdirda  oksidlanish  jarayoni  xamda  yog’  va  aminoksitlotalarning

so’rilishi  buziladi,  yorug’ga  qaray  olmaslik,  ya‘ni  yorug’dan  qo’rqish  

(svetoboyazliv),  ko’zdan  yosh  oqishi,  yaxshi  ko’rmaslik  ko’zda  og’riq  
kuzatiladi.  

Vitamin  B6  markaziy  asab  sistemasining  normal  faoliyati  uchun  

zarur.  Hamda  oqsil,  yog’  almashinuvida  ishtirok  etadi.  Vitamin  B6  
etishmaganda  gipavitaminoz  holatining  belgilariga  mushaklarning  
kuchsizlanishi, yurishning qiyinlashishi, tez achchiqlanish, lab, til shilliq  
pardalarining va terining yallig’lanishi kiradi.  

Vitamin  B12  -bir  qancha  biologik  aktiv  moddalarning  

yig’indisidan tashkil topgan. Asosan normal qon ishlab chiqarish uchun,  
MNS  (markaziy  nerv  sistemasi)  ishini  yaxshilash,  nerv  simvoli  regeneratsiyasi

uchun  zarur.  

Yetishmaganda anemiya kasalligi kelib chiqadi.  

Vitamin  A  bu guruxga  bir  qancha  biologik aktiv  moddalar kiradi  

va  ular  faqatgina  hayvonlardan  olinadigan  mahsulotlarda  uchraydi.  
Vitamin  A  organizmning  o’sishiga  yordam  beradi,  normal  ko’rinishni  
ta‘minlaydi,  terining  bir  me‘yorlik  vazifasini  oshiradi.  Gipovitaminoz  
holatining  belgilariga  shapko’rlik,  sariq  va  ko’k  ranglarni  qabul  
qilmaslik holatlari kiradi. Teri quruq holga kelib, katak hosil bo’ladi va  
infeksiya kirishi uchun sharoit yaratiladi.  
  

Vitamin  D  -  shu  guruhga  kiruvchi  D-g,

D-3  vitaminlarini  biriktiradi.  Vitamin  «D»

yetishmasligi qonda fosfor va kalsiy miqdorining kamayib ketishiga sabab bo’ladi.

Natijada suyak  to’qimasi  bo’shashib,  mo’rt  bo’lib  qoladi.  Bu  hol  bolalarda  raxit  bilan  namoyon  bo’lib,  oyoq suyaklari qiyshayadi, tish kariesi kelib chiqadi.  

Vitamin  E  -  spermatogenezni  jadal  ketishiga,  homilaning  o’sishiga  va

homiladorlikni  me‘yorda  kechishini  ta‘minlaydi.  Vitamin  E  organizmda  oksidlanish

jarayonida  ishtirok  etib,  yog’da  vitaminlarning  yig’ilishiga  yordam  beradi  va

mushaklarda  oksidlanishning  borishida  ishtirok etadi.  

Vitamin  K  -  jigarda  protrombinning  hosil  bo’lishida  zarur.  

Vitamin  K  yetishmasligi  qonning  ivish  hususiyatini  sekinlashtiradi.  
Oshqozon va ichak silliq mushaklarni peristaltikasini oshiradi.  
Kalsiy va fosfor-suyak sistemasining asosini tashkil qiladi. Suyak  
va  tishlarning  98%i  bu  elementlardan  iborat.  Ovqatda  kalsiyning  
yetishmasligi  suyakning  qotish  jarayonini  sekinlashtiradi  va  bu  holat  
bolalarda  raxit  va  kattalarda  suyakning  yumshashish    holida  namoyon  
bo’ladi.  Kalsiy  yurak  mushaklarning  normal  vazifasini,  asab  sistemasining  
qo’zg’atuvchanligini,  fermentlar  faoliyatini  jadallashtirishda,  qonning  ivishini

tezlashishida  ishtirok  etadi.  Kunlik  ehtiyoj 800 -1200 mg. Ovqat mahsulotlari ichida sut va sut mahsulotlari kalsiyga boy.  

Fosfor  –  MNS  faoliyatida  moddalar  almashinuvi,  jumladan,  yog’ va  oqsil

almashinuvi,  membranali  to’qimalar  ichidagi  sistemada  xamda  mushakdagi   moddalar  almashinuvida ahamiyati katta.Kunlik ehtiyoj 1200-1800mg.

Magniy –asab sistemasi qo’zg’alishini muvozanatda  saqlaydi,  
qon  tomirlarini  kengaytiradi,  ichak  peristalkasini  oshiradi,  o’t  pufagini  
qisqartirib, o’t ajralishini yaxshilaydi. Kunlik ehtiyoj 500 mg.  

Kaliy  –  organizm  faoliyatida  suyuqlikni  xaydaydi,  to’qimalarda  

modadalar  almashinuvi  jarayonida,  fermentlar  hosil  bo’lishida  
qatnashadi. Kunlik ehtiyoj 300 - 500 mg.  

Natriy  –  to’qimalarda  va  to’qimalararo  almashinuv  jarayonlarida  

qatnashadi.  U  limfa  va  qon  zardobi  tarkibiga  kiradi.  Organizmda  
kuzatiladigan  kislota-ishqor  muvozanatini  ta‘minlash  uchun  bufer 
sistema  hosil  bo’lishida  ahamiyati  katta.  Kunlik  ehtiyoj  4,6g,  bu  10-15  g  osh  tuzi  hisobiga  qoplanadi.

Ikkilamchi alimentar kasalliklarning oldini olishda, organizmning fermentiv statusini qolibga soluvchi enzimlarga e’tibor berish zarur.

Enzimlar-organizmda biologik katalizator vazifasini o‘taydigan spetsifik oqsillar (turli kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiruvchi moddalar).

Enzimopatiyalar yoki fermentopatiya bo‘lishi mumkin:

1. 
   Irsiyatga oid: a) ma’lum bir ferment sintezining ishdan chiqishi; b) ferment ishlab chiqarish jarayonining ayrim bo‘limlarida tuzilishi bo‘yicha kamchilik bo‘lganda.
   

2. Zaharlanishga oid fermentlar sinteziga spetsifik ta’sir birikmalarining xolinesteraza fermentining jilovlanishi;

3 Alimentar: a)vitaminlar tanqisligidan; b) mikroelementlar tanqisligidan; v) ovqatli moddalar balansi buzilishidan.