Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Birlamchi kosmik nurlarining energiyasini aniqlash.
Kosmik nurlarning Cherenkov nurlanishi asosan, birlamchi kosmik 
nurlarning energiyasini o’lchash uchun qayd qilinadi. Cherenkov nurlanishi Yer 
atmosferasini turli balandliklaridan kelib, KAYo-ning bo’ylama rivojlanishi 
jarayonida hosil bo’ladi, shuning uchun yog’duning bo’ylama rivojlanishini 
ifodalaydi. Havo sof va toza bo’lgan paytlarda, Cherenkov nurlanishi atmosfera 
muhiti tomonidan juda kam yutiladi. Bundan tashqari tajribalarning 
ko’rsatilishicha Cherenkov nurlanishi to’la oqimining fluktuasiyalari juda kichik 
(<10%). Shuning uchun Cherenkov nurlanishi to’la oqimi, birlamchi kosmik 
nurning energiyasi bilan birqimatli bog’langandir. Shuning uchun to’la oqim 
qiymatini berilgan yog’duda o’lchab, katta aniqlik bilan birlamchi kosmik 
zarrachani energiyasini katta aniqlik bilan topish mumkindir.
Cherenkov nurlanishi to’la oqimini tajribada topish uchun, nurlanishni 
fazoviy taqsimlanishini F – ni tajribada o’lchash lozimdir. Yuqorida qayd 
etkanimizdek buning uchun Cherenkov detektorlaridan foydalaniladi. Cherenkov 
nurlanishi to’la oqimi quyidagi formula asosida topiladi. 
 



o
dr
r
rQ
Ф

2
(6.15) 
Q(r) – ga Cherenkov nurlanishi oqimining zichligi (aniqrog’i fazoviy 
taqsimlanishi) deyiladi. To’la oqim birlamchi kosmik nur energiyasiga 
proporsional bo’lib, keng atmosfera yog’dusini atmosferadan o’tish jarayonini 

---

99 
modellashtirishda foydalaniladigan yuqori energiyali zarralar ta’sirini ifodalovchi 
modellarga bog’liq emas. Q(r) sifatida quyidagi funksiyadan foydalanadilar: 
 
87
,
2
2
1
075
,
0
2















o
o
o
r
r
r
r
r
СФ
r
Q

(6.16) 
Bunda, r – yog’du o’qidan boshlab Cherenkov detektorigacha o’lchangan 
masofa. Bu funksiya Cherenkov nurlanishi fazoviy taqsimlanishini, nazariy va 
eksperimental funksiyalarini katta aniqlik bilan ifodalaydi. Q(r) funksiyadagi S 
koeffisiyentga normalashtirish koeffisiyenti deyiladi va uning qiymati 
 



o
Ф
dr
r
rQ

2
normalashtirish shartidan foydalanib topiladi. (6.16) 
formuladagi r
o
parametr esa yog’duning bo’ylama rivojlanishini maksimumini 
atmosferadagi o’rni χ
m
ga va yog’du o’qining vertikal yo’nalishga qiyalik burchagi 
Q ga bog’liq: 










cos
940
ln
cos
700
m
o
r
(6.17) 
Tajribada Q(r) funksiya o’lchanadi va (6.15) formulaga asosan F topiladi.
Nazariy yo’l bilan topilgan


Ф
Е
Ф
Е
К
о
о

,
o’tish koeffisiyenti qiymatidan 
foydalanib, birlamchi kosmik nurning energiyasi Ye
o
topiladi.