Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

II. Keng atmosfera yog’dusi va uning zarralarini fazoviy taqsimoti. 
Keng atmosfera yog’dusini zarralarini fazoviy taqsimlanishini nazariy yo’l 
bilan o’rganishda, bunday zarralar oqimi simmetriya o’qiga ega deb faraz qilinadi. 
Yer atmosferasining turli chuqurliklarida keng atmosfera yog’dusining simmetriya 
markazlarini tutashtirishda hosil bo’lgan chiziqga, yog’duning simmetriya o’qi 
deyiladi. Yog’du simmetriya o’qi, uni hosil qilgan birlamchi zarraning taxminan 
trayektoriyasiga muvofiq keladi. Yog’duning barcha fazoviy xarakteristikalari, bu 
o’qdan boshlab o’lchangan masofa funksiyasi sifatida o’rganiladi. Zarralar sonini 
o’qdan r masofadagi zichligini ρ(r/r
1
) bilan ifodalaymiz, u holda
 
   
   
x
f
S
C
r
r
f
S
C
r
r


1
1

(6.2) 
bo’lib, bu formuladagi f(x) funksiyaga, zarralarning fazoviy taqsimlanishini 
ifodalovchi ρ(r/r
1
) funksiyani strukturaviy qismi deyiladi. f(x) – funksiya yog’du 
zarralari to’la soni N
e
– ga bog’liq emasdir, C(S), ρ(r/r
1
) funksiyani 
normirovkalashtirish koeffisiyenti bo’lib, uning qiymati qo’yidagi normirovka 
shartidan foydalanib topiladi. 
 
 
 






o
o
e
N
dx
x
xf
r
S
C
rdr
r
r



2
2
2
1
1
(6.3) 
Oxirgi formulada 
 


1
2
xdx
x
f

bo’lganligidan 
 
2
1
r
N
S
C

va
 
 
x
f
r
N
r
r







2
1
1

- ligini topamiz. 
Yog’du o’qidan uncha katta bo’lmagan masofalarda, yog’du zarralarning 
fazoda kengayishi, ko’p karali sochilishi bilan aniqlansa, katta masofalarda bir 
marotiba sochilishlarni nazarda tutish kerak.
Zarralarni Yer atmosferasidan o’tish jarayonini ifodalovchi sochilishni 
hisobga olgan kinetik tenglama, birinchi marotiba buyuk rus olimi Landau 

---

95 
10
-3 
10
-2 
10
-1 
1 
10 
r/r
1
10
-4 
10
-3
10
-2 
10
-1
1 
2 













1
2
1
r
r
r
r
S

Расм 19. Кенг атмосфера ёђдуси фазовий таљсимланиш 
функцияси.
1 ______ Нишимура, Камата назарий ќисоблашлари натижалари 
2 _ _ _ _ _ Грейзен аппрокцимацияси 
tomonidan yozilgan bo’lib, bu tenglama birinchi marotiba katta energiyali zarralar 
uchun Molyer tomonidan yechilgandir. 1950 yili Yaponiyalik fiziklar Nishimura 
va Kamata kinetik tenglamani (Landau tenglamasini) yechimini topdilar, bu 
yechim 19 – chi rasmda ko’rsatilgandir. 
Greyzen, Kamata va Nishimura natijalarini quyidagi funksiya bilan 
approksimasiya qilgan. 
 
  

5
,
4
1
1




S
S
x
x
S
C
x
xf
(6.4) 
yoki 


 


5
,
4
2
2
1
1
1




S
S
x
x
S
C
r
N
r
r

(6.5) 
Shuning uchun (6.4) funksiyaga Nishimura, Kamata, Greyzen funksiyasi 
deyiladi. Bu funksiya keng atmosfera yog’dularini o’lchash eksperimental 
natijalaridan foydalanib, zarralar sonini topish va zarralar soni bo’yicha spektrini, 
va spektrga ko’ra, birlamchi kosmik nurlarni energetik spektrini topishda keng 
ishlatiladi. Yuqorida keltirilgan formulalardagi S parametriga, yog’duni yoshi 
deyiladi, bu parametr 0,8÷1,4 intervalda o’zgaradi, r
1
- parametrga esa Molyer 
radiusi deyiladi, uning qiymati, keng atmosfera yog’dusi joylashgan joyning 
atmosfera bosimi va temperaturasi qiymati bilan aniqlanadi.