Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Pulsarlar. 
Neytronli yulduzlar katta magnit momentiga ega bo’lib, katta tezlik bilan 
aylanadilar. Shuning uchun pulsasiyalanuvchi radionurlar hosil bo’ladi. Bunday 
obyektlarning nurlanishi kamayib, oshib turadi yoki obrazli qilib aytganda, 
tebranib turadi, tebranish davri obyektning aylanish davriga teng bo’ladi. Pulsarlar 

---

91 
kichik obyektlar bo’lib, odatda radiomanbalar tumanliklarining markaziy oblastida 
joylashgan bo’ladi. Hozirgi paytda radiomanbasi bo’lgan krabovid tumanligiga 
o’xshagan yuzlab obyektlar borligi aniqlangan. Pulsarlar nurlanishini tebranish 
chastotasi juda baland, 2 dan 200Gs gacha bo’ladi. Bundan pulsarlarning radiusi 
kichik (10-30km), massasi esa Quyosh massasi tartibida ekanligi kelib chiqadi. 
Pulsarlarning yuzida magnit maydon kuchlanganligi juda katta ~10
12
Gs tartibida 
bo’ladi. Pulsarlarning aylanuvchi bunday magnit maydonlari zarralarni katta 
energiyalargacha tezlashtiradi. 
Kvazarlar va radiogalaktikalar.
Ko’pgina astronomik obyektlar elektromagnit to’lqinlarni optik diapazonida 
nurlanish bilan birgalikda radiodiapazonda ham nurlaydilar. Bizning galaktikamiz 
ham bunday xususiyatga egadir. Shunday obyektlar mavjudki, ular elektromagnit 
nurlanishi quvvatini asosiy qismi radiodiapozonga to’g’ri keladi. 
Odatdagi galaktikalarning radiodiapozonda nurlanish quvvati 10
38
erg/s ga 
yetib, bu optik diapozonda nurlanishidan million marotiba kichikdir va nurlanish 
galaktikaning diskidan ham galosidan ham hosil bo’ladi. Ko’pchilik 
radiogalaktikalarda nurlanish manbaning kichik sohasidan vujudga keladi, 
umuman olganda radiogalaktikada nurlanuvchi oblastning tuzilishi murakkab 
bo’lishi mumkin (masalan, ikkilangan radiomanbalarda). 
Radiogalaktikalarning nurlanishi sinxrotron tabiatga ega bo’lib, magnit 
maydonlarda V=(10
-5

10
-4
)Gs, harakat qiluvchi elektronlarni nurlanishi tufayli 
hosil bo’ladi. Elektronlarning to’la energiyasi 10
58
-10
60
erg bo’lishi kerak. Bunday 
zarralarning to’planishiga va nurlanishiga olib keluvchi jarayonlar tabiati hali 
noma’lumdir. Lekin radiogalaktikalarning energiyasini juda kattaligi bunday 
jarayonlar zarralarning o’ta yuqori energiyalargacha tezlashtirishi bilan bog’liq 
bo’lgan jarayonlar ekanligiga o’ylashga majbur etadi. 
Radionurlanishlarni o’rganish natijasida, odatdan tashqari obyektlar, 
kvaziyulduzlar yoki kvazarlar borligi aniqlangan. Kvazarlarning hammasi bizdan 
juda uzoqda joylashgan bo’lib, juda kam uchraydilar. Ular odatdagi 
galaktikalardan 10
7
marotiba kamdir. Kvazarlar nurlanishining asosiy qismi 
o’lchami 10
15
sm bo’lgan sohasidan chiqib, nurlanishini quvvati 10
47
erg/s ga yetadi. 
Kvazarlar to’g’risida mavjud bo’lgan natijalar ularning yuqori aktivligi yuz ming 
yillar davom etishini ko’rsatadi. Bundan ajraladigan energiya 10
60
erg ga yetishini 
ko’rsatadi. Kvazarlar kosmik nurlarning potensial generatori hisoblanadi. Fanning 
oxirgi yillardagi taraqqiyoti, kvazarlar galaktikalarning yadrosi ekanligini 
ko’rsatdi.