Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Gersshprung – Rassel diagrammasi. 
XX asrning boshida Daniyalik astronom Gersshprung, keyinroq Amerikalik 
astrofizik Rassel yulduzlarning spektrlarini ko’rinishi (ya’ni, temperaturasi) va 
yorqinliklari orasida bog’lanish mavjudligini aniqladilar. Bu bog’lanish absissa 
o’qida spektral sinf, ordinata o’qida esa absolyut yulduz kattaligi qo’yilgan 
bog’lanish grafigi bidan ifodalanadi. Bunday grafikga Gersshprung – Rassel 
diagrammasi deyiladi. 
Absolyut yulduz kattaligi o’rniga yorqinlikni (odatda logarifmik 
masshtabda), spektral sinf o’rniga esa rang ko’rsatkichini yoki effektiv 
temperaturani qo’yish mumkin. Bunday diagrammada har qanday yulduzni o’rni 
uning fizik tabiatini va evolyusiyasini stadiyasini aniqlaydi. Shuning uchun aytish 
mumkinki, Gersshprung – Rassel diagrammasida yulduzlar sistemalari 
rivojlanishini tarixi aks ettirilgandir. Bunday diagrammalarni o’rganish yulduzlar 
astrofizikasining asosiy metodlaridan bo’lib hisoblanadi. Bunday diagrammalarni 
o’rganish, umumiy fizik xususiyatlarga ega bo’lgan yulduzlar sistemalarni ajratish, 
bu sistemaga kiruvchi yulduzlarni fizik xarakteristikalari orasidagi bog’lanishni 
topish imkonini beradi. Gersshprung – Rassel diagrammasidan foydalanib 
yulduzlarning kimyoviy tartibini va ular evolyusiyasini topish mumkin. 
3-chi rasmdagi diagrammaning yuqori qismi yorqinligi katta bo’lgan 
yulduzlarga mos keladi, bunday yulduzlar berilgan temperaturada katta o’lchamlari 
bilan farq qiladilar. Diagrammaning pastki qismini yorqinligi kichik bo’lgan 
yulduzlar egallagan bo’lsa, diagramma chap qismini issiq oldingi spektral sinflarga 

---

87 
taalluqli bo’lgan yulduzlar, o’ng qismida sovuq keyingi sinflarga mansub bo’lgan 
yulduzlar joylashgan.
Rasm-3. Gersshprung – Rassel diagrammasi (M–absolyut yulduz kattaligi). 
Diagrammaning yuqori qismida joylashgan yulduzlar yorqinligi eng kattadir 
(gigantlar va o’ta gigantlar), ular yorqinligi bilan farq qiladilar. Diagrammaning 
pastki qismida joylashgan yulduzlarning ravshanligi past bo’lib, ularga karliklar 
deyiladi. Yulduzlarga boy bo’lgan diagrammaning chap yuqori qismidan o’ng 
pastki qismi yo’nalishi tomon joylashgan yulduzlar ketma-ketligiga asosiy ketma-
ketlik (V sinf) deyiladi. Asosiy ketma-ketlik yo’nalishi bo’yicha yuqorida eng 
issiq, pastda esa eng sovuq yulduzlar joylashgan. 
Diagrammadan ko’rinib turibdiki, yulduzlar unda notekis taqsimlangan. 
Diqqat bilan diagrammani analiz qilib aniqlash mumkinki, asosiy ketma-ketlikdan 
tashqari unda boshqa yulduzlar ketma-ketligini topish mumkindir. Bunday ketma-
ketliklarga yorqinlik sinflari deyiladi va rim sonlari bilan I dan VII gacha 
nomerlanib, spektral sinf belgisi orqasiga qo’yiladi. 
I-chi yorqinlik sinfiga mansub bo’lgan yulduzlar spektr yorqinlik 
diagrammasini yuqori qismini egallaydi va bir necha yorqinlik sinflariga bo’linadi 
(1a-o dan Iv gacha). 
II-chi yorqinlik sinfiga mansub bo’lgan yulduzlar – yorqin gigantlar. 
III-chi yorqinlik sinfiga kiruvchi yulduzlar – gigantlar. 
IV-chi yorqinlik sinfiga mansub yulduzlar – subgigantlar. Qolgan 3 ta 
yorqinlik sinfiga kiruvchi yulduzlar sistemalari diagrammada o’ta gigantlar va 
asosiy yulduzlar ketma-ketligi orasida joylashgandir. 
V-chi yorqinlik sinfiga kiruvchi yulduzlar – asosiy yulduzlar ketma-ketligi 
bo’lsa, VI - sinfdagi yulduzlar – subkarliklardir. VII – sinfdagi yulduzlarga esa oq 

---

88 
karliklar deyiladi. Oq karliklarning yorqinligi juda past bo’lib, ular diagrammaning 
eng pastki qismini egallaydi. 
Yulduzlarning berilgan yorqinlik sinfiga mansubligi, ularning spektrini 
qo’shimcha analiz qilish yo’li bilan aniqlanadi. Masalan, o’tagigantlarning 
spektrida, odatda juda chuqur tor chiziqlar mavjud bo’ladi (s-xarakteristika), 
qarama-qarshi karliklarda esa bunday chiziqlar keng bo’ladi. O’zlarining 
spektrlariga ko’ra karliklar gigantlardan shunday farq qiladiki, ularning spektrida 
ba’zi metallarga taalluqli bo’lgan chiziqlar kuchsiz bo’ladi, subkarliklarniki esa 
barcha metallarning chiziqlari kuchsiz bo’ladi.